History of educational activities of Azerbaijani Mountain Jews and modern educational institutions

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 1, 779 - 824, 30.06.2021

Cabir Osmanlı

https://doi.org/10.47424/tasavvur.910024

Öz

In this article are mentioned the educational history, institutions and activities of the Mountain Jews living in Azerbaijan in private religious schools and state schools in the period after the independence of the Tsarist Russia, the Soviet Union and Azerbaijan. In addition mentioned, the Religious Education Centers (Yeshivas) whic established by the Mountain Jews by their communities in the 19th century Tsarist Russia and the secular schools of the state. In the religious schools called Talmudhuna and Nobuhunde, mostly male students were educated by rabbi, reznik (Shohet-Butcher) and religious teachers (Melamed). With the opening of modern style schools, Mountain Jewish children in many regions of Tsarist Russia started to enroll in these schools. While mostly male students were enrolled in these schools, girls received religious and traditional education in their families.
During the Soviet Union, Religious Education Centers were completely closed, only public schools continued education. Enrollment and attendance at schools has been made compulsory. Mountain Jewish children continued their education in public schools like the children of other nations. After Azerbaijan gained its independence, Mountain Jews continued to receive education in public schools and gained the right to open their own religious education institutions. In this new period, Mountain Jews expanded their opportunities by opening new educational institutions, especially in Baku and Quba cities, with the support of the Azerbaijan State and the help of their coreligionists in other countries. Mountain Jewish children in these cities receive education in both public and private religious schools.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Tsarist Russia, Mountain Jews, Education, School, Soviet Union, Yeshiva

Azerbaycan Dağ Yahudilerinin Eğitim-Öğretim Faaliyetlerinin Tarihi ve Günümüzdeki Eğitim Kurumları

Öz

Bu makalede Azerbaycan’da yaşayan Dağ Yahudilerinin Çarlık Rusya’sı, Sovyetler Birliği ve Azerbaycan’ın bağımsızlığından sonraki dönemde özel dini okullarda ve devletin okullarında eğitim-öğretim tarihleri, kurumları ve faaliyetlerinden söz edilmektedir. Ayrıca 19. yüzyıl Çarlık Rusya’sında Dağ Yahudilerinin kendi cemaatleri tarafından oluşturdukları Dini Eğitim Merkezleri (Yeşivalar) ve devletin seküler okullarından da bahsedilmiştir. Talmudhuna ve Nobuhunde adını verdikleri din okullarında daha çok erkek öğrenciler, haham, reznik (Şohet-Kasap) ve din öğretmenleri (Melamed) tarafından eğitilmekteydiler. Modern tarzda okulların açılmaya başlamasıyla Çarlık Rusya’sının pek çok bölgesindeki Dağ Yahudi çocukları da bu okullara kayıt yaptırmaya başlamıştır. Bu okullara daha çok erkek öğrenciler kayıt yaptırırken, kız çocukları ise ailelerinde dini ve geleneksel eğitim almışlardır.
Sovyetler Birliği döneminde Dini Eğitim Merkezleri tamamıyla kapatıl-mış, sadece devlet okulları eğitime devam etmiştir. Okullara kayıt yaptırmak ve devamlılık zorunlu hale getirilmiştir. Dağ Yahudi çocukları diğer halkların çocukları gibi devlet okullarında eğitim-öğretimlerini sürdürmüşlerdir. Azerbaycan bağımsızlığını kazandıktan sonra Dağ Yahudileri devlet okullarında eğitim almaya devam etmekle birlikte kendi dini eğitim kurumlarını açma hakkını da elde etmişlerdir. Bu yeni dönemde Dağ Yahudileri, hem Azerbaycan Devletinin desteği hem de diğer ülkelerdeki dindaşlarının yardımlarıyla, özellikle Bakü ve Kuba şehirlerinde yeni eğitim kurumları açarak imkânlarını genişletmişlerdir. Bu şehirlerde bulunan Dağ Yahudi çocukları hem devlet hem de özel dini okullarda eğitim almaktadırlar.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Çarlık Rusya'sı, Dağ Yahudileri, Eğitim-Öğretim, Okul, Sovyetler Birliği, Yeşiva

Teşekkür

Makaleni okuyarak gerekli düzeltmelerde bulunan kıymetli hocam Prof. Dr. Ahmet GÜÇ beye teşekkür ediyorum.

Kaynakça

• ACK, Azerbaycan Cumhuriyetinin Kanunu (Kanun No. 07, md. 1409/7.2). Azerbaycan Gazetesi 148 (08 Temmuz 2018), Erişim 13 Ocak 2020, http://www.e-qanun.az/alpidata/framework/data/18/c_f_18343.htm#_ednref25
• ACK, Azerbaycan Cumhuriyetinin Kanunu (Kanun No. 05, md. 314). Azerbaycan Gazetesi 117 (2 Haziran 2009), Erişim 13 Ocak 2020, http://www.e-qanun.az/framework/7649
• ACK, Azerbaycan Cumhuriyetinin Kanunu (Kanun No. 07, md. 291). Azerbaycan Gazetesi 144 (9 Haziran 2014), Erişim 13 Ocak 2020, http://www.e-qanun.az/framework/4630
• ACK, Azerbaycan Cumhuriyetinin Kanunu (Kanun No. 11, md. 1335/5.2). Azerbaycan Gazetesi 248 (27 Kasım 2020), Erişim 13 Ocak 2020, http://www.e-qanun.az/alpidata/framework/data/18/c_f_18343.htm#_ednref22
• ACK, Azerbaycan Cumhuriyetinin Kanunu (Kanun No. 12, md. 1562/1.5-1, 1.5-2, 1.5-3). Azerbaycan Gazetesi 272 (10 Aralık 2015), Erişim 06 Mayıs 2021, http://www.e-qanun.az/framework/21148
• ACK, Azerbaycan Cumhuriyetinin Kanunu (Kanun No. 04, md. 1144/1.5-1). Halk Gazetesi 120 (30 Mayıs 2018), Erişim 06 Mayıs 2021, http://e-qanun.az/framework/39057
• Alıtşuler, Mardehay. Yevrei Vostoçnogo Kavkaza (İstoriya gorskih yevreyev s naçala XIX v), İerusalim: İzdatelıstvo Yevreyskogo Universiteta, 1990.
• Anisimov, İlıya. “Kavkazskiye yevreyi-gorçı”, Sbornik materialov po etnografii İzdavamemıy pri Doşkovskom etnografiçeskom muzeye 3, (1888), 1-152.
• Aydın, Mehmet. “Pentateuque-Pantatök” Ansiklopedik Dinler Sözlüğü, Konya: Din Bilimleri Yayınları, 2005.
• Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı Kuba Şehri İl Eğitim Müdürlüğü, 22 Ocak 2020, http://guba.edu.gov.az/az/page/6649? csrf=43a3acc4c1bdf4bed2fcf05d8d7206f5&filter=&search_v=q%C4%B1rm%C4%B1z%C4%B1+
• Azerbaycan Cumhuriyeti Tehsil Nazirliyi, “46 No’lu Tam Orta Mektebi”, Erişim 13 Ocak 2020, https://bakimektebleri.edu.az/46/az/about_us/
• B. Vitkina vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Tora” 1 klass 1 çastı, Moskova: “Darkeynu” Uçebno- Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelı-naya setı “OR AVNER”, 2010-2011.
• B. Vitkina vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Tora” 3 klass 1 çastı, Moskova: “Darkeynu” Uçebno- Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelı-naya setı “OR AVNER”, 2010-2011.
• B. Vitkina vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Tora” 4 klass 1 çastı, Moskova: “Darkeynu” Uçebno- Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelı-naya setı “OR AVNER”, 2010-2011.
• B. Vitkina vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Yevreyskaya tradiçiya” 1 klass 1 çastı, Moskova: “Darkeynu” Uçebno-Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2010-2011.
• B. Vitkina vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Yevreyskaya tradiçiya” 2 klass 1 çastı, Moskova: “Darkeynu” Uçebno-Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2010-2011.
• B. Vitkina, vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Tora” 2 klass 1 çastı, Moskova: “Darkeynu” Uçebno- Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2010-2011.
• Bekker, Moisey. Yevrei Azerbaydjana: İstoriya İ Sovremennostı, Bakı: Polygraphic Prodiction, 2000.
• Chabat-Lubavitch Media Center, “Jewish Community of Baku”, Erişim 12 Ocak 2020, https://www.chabad.org/centers/default_cdo/aid/118599/jewish/Jewish-Community-of Baku.htm
• COE, Councıl of Europe, “Introducing human rights education”, Manual for Human Rights Education with Young people, Erişim 06 Mayıs 2021, https://www.coe.int/en/web/compass/introducing-human-rights-education
• Çelenov, Mıhail. Rassaleniye yevreyskih etniçeskih grup na kavkaze, İerusalim: Euro-Asian Jewish Congress International Center for Jewish Education and Field Studies, 2010.
• Çernıy, İehuda. “Gorskiye Yevreyi”, Sbornik svedeniy o kavkazskih gorçah 3, (1870), 45-88.
• David, İçhak. İstoriya Yevrey na Kavkaza, C. II, Telı-Aviv: Kavkasion, 1989.
• Dımşiç, Valerıy. “Gorskiye yevrei v russkoy şkola”, İstoriya i kultura gorskıy yevreyev, Vsemirnıy kongress gorskih yevreyev, Yevgeniy Nazarova – İgor Semenov (ed.). Moskova: Otpeçatano v Proizvodstvenno-poliqrafiçeskom çentre “GBPrint”, 2018.
• Efim, Leznik (Xabat/Habat Or Avner Okul Müdürü), “Bakü Xabat Or Avner Tam Orta Okulunun Eğitim-Öğretim Faaliyetleri” (Ses Kaydı, Görüşme: 20 Haziran 2019).
• Elektronnaya Yevreyskaya Enciklopediya “Uboy ritualınıy”, Erişim 06 Ocak 2020, https://eleven.co.il/judaism/kashrut/14196/
• Elektronnaya Yevreyskaya Enciklopediya, “Hazzan- Xаззан”, Erişim 06 Ocak 2020, https://eleven.co.il/judaism/community-synagogue/14402/
• Elektronnaya Yevreyskaya Enciklopediya, “İyeşiva”, Erişim 06 Ocak 2020, https://eleven.co.il/judaism/traditional-education/11719/
• Gündüz, Şinasi. “Tefillin”, Dini ve İnanç Sözlüğü, Konya: Vadi Yayınları, 1998.
• Hacıyev, Magsud. Azerbaycan Tatlarının Dili (Fonetika, leksika, morfologiya, sintaksis), Bakı: Mütercim Neşriyyatı, 2009.
• Haydar Aliyev Fondu, “Xabad-Or-Avner” Eğitim Merkezi, Erişim 12 Ocak 2020, https://heydar-aliyev- foundation.org/az/content/view/139/2245/%E2%80%9CXabad-Or-Avner%E2%80%9D-T%C9%99hsil- M%C9%99rk%C9%99zi
• İhilov, Don. Etnogenez İ Drevnyaya İstoriya Gorskıh Yevreyev Kavkaza, İzrail: İzdateliskiy Dom Mirvori, 2009.
• Kırmızı Kasaba No: 1 Okuluna, 2006 yılında Dağ Yahudilerinden Gazeteci İsaak Abraamoviç Hanukov’un adının verilmesi hakkında Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulunun No: 222 kararı 05 Ekim 2006, 23 Ocak 2020, http://e-qanun.az/framework/12082
• Kırzıoğlu, Fahrettin. Osmanlıların Kafkas-Elleri’ni Fethi (1451-1590), 1. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1993.
• Malyavina, Galina. Kavkaz v Kulıturnom Prostranstve Rossi, Stavrapolı: Severo-Kavkazskiy federalnıy universitet, 2015.
• Minorskiy, Vladimira. İstoriya Şirvana i Derbenta, Moskova: yy, 1963.
• Orucov, Hidayet. Azerbaycanda Din en kadim devirden bu günedek, Bakı: İdrak Neşriyatı, 2012.
• Semenov, İgor. Kavkazskiye tatı i gorsrki yevrey, Kazan: Tan Kazanı, 1992.
• Simanduyev, Boris Yusifoviç. (Kuba Şehri Kırmızı Kasaba Dağ Yahudileri Aksakallar Şurası ve Eski Dini Cemaat Başkanı), “Kuba Şehri Kırmızı Kasaba Şmirat a-Şem Dini Eğitim Merkezinin (Yeşiva) Eğitim-Öğretim Faaliyetleri”, (Ses Kaydı, Görüşme: 15 Temmuz 2019).
• Simanduyev, Yavuşva Donoviç. (Kuba Şehri Kırmızı Kasaba İsaak Hanokov No: 1 Tam Orta Okul Müdürü), “İsaak Hanukov No:1 Tam Orta Okulunda Yahudilikle ilgili Eğitim-Öğretim Faaliyetleri”, (Ses Kaydı, Görüşme: 16 Temmuz 2019).
• Sümer, Faruk. “Tatarlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 40/168-170, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, 2011.
• Şamuel, Simantov. “Yevreyskaya şkola v Baku”, STMEGİ, Erişim 13 Ocak 2020, https://stmegi.com/gorskie_evrei/posts/42993/evreyskaya-shkola-v-baku/
• Şapiro, Felix. Sbornik Statey i Materialov, İerusalim: Yevreyskoye Agentstvo (Sohnut), 1983.
• V. Liht vd. (ed.), “Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Yevreyskaya tradiçiya” 8 klass, Moskova: “Darkeynu” Uçebno-Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2012-2013.
• V. Liht vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Tanah” 5 klass, Moskova: “Darkeynu” Uçebno- Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2012-2013.
• V. Liht vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Tanah” 6 klass, Moskova: “Darkeynu” Uçebno- Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2012-2013.
• V. Liht vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Tanah” 7 klass, Moskova: “Darkeynu” Uçebno- Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2012-2013.
• V. Liht vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Tanah” 8 klass, Moskova: “Darkeynu” Uçebno- Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2012-2013.
• V. Liht vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Tora” 1 klass 2 çastı, Moskova: “Darkeynu” Uçebno- Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2010-2011.
• V. Liht vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Tora” 2 klass 2 çastı, Moskova: “Darkeynu” Uçebno- Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2010-2011.
• V. Liht vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Tora” 3 klass 2 çastı, Moskova: “Darkeynu” Uçebno- Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2010-2011.
• V. Liht vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Tora” 4 klass 2 çastı, Moskova: “Darkeynu” Uçebno- Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2010-2011.
• V. Liht vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Yevreyskaya tradiçiya” 1 klass 2 çastı, Moskova: “Darkeynu” Uçebno-Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2010-2011.
• V. Liht vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Yevreyskaya tradiçiya” 2 klass 2 çastı, Moskova: “Darkeynu” Uçebno-Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2010-2011.
• V. Liht vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Yevreyskaya tradiçiya” 3 klass 2 çastı, Moskova: “Darkeynu” Uçebno-Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2010-2011.
• V. Liht vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Yevreyskaya tradiçiya” 4 klass 2 çastı, Moskova: “Darkeynu” Uçebno-Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2010-2011.
• V. Liht vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Yevreyskaya tradiçiya” 5 klass, Moskova: “Darkeynu” Uçebno-Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2012-2013.
• V. Liht vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Yevreyskaya tradiçiya” 6 klass, Moskova: “Darkeynu” Uçebno-Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2012-2013.
• V. Liht vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Yevreyskaya tradiçiya” 7 klass, Moskova: “Darkeynu” Uçebno-Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2012-2013.
• V. Vitkina vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Yevreyskaya tradiçiya” 3 klass 1 çastı, Moskova: “Darkeynu” Uçebno-Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2010-2011.
• V. Vitkina, vd. (ed.), Metodiçeskoye posobiye dlya uçitelya “Yevreyskaya tradiçiya” 4 klass 1 çastı, Moskova: “Darkeynu” Uçebno-Metodiçeskiy Kompleks, Obrazovatelınaya setı “OR AVNER”, 2010-2011.
• Vaad L’Hatzolas Nidchei Yisroel, “Our Mosdos In Baku, Azerbaıjan”, Erişim 13 Ocak 2020, https://www.thevaad.com/
• Yakuboviç, Abram. (Bakü Dağ Yahudileri Sinagogunun Hahamı), “Bakü Dağ Yahudilerinin Sinagogunda Eğitim- Öğretim Faaliyetleri” (Ses Kaydı, Görüşme: 17 Haziran 2019).