Why Didn't Egyptians Become Shia During the Fatimid Period?

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 1, 663 - 707, 30.06.2022

Ramy Mahmoud

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1085371

Öz

Fatimid history is considered one of the main periods of Islamic history in Egypt, so we cannot talk about the cultural metropolis of Egypt, the city of Cairo, without mentioning its founder, Jawhar al-Siqilli, the leader of the Fatimid Caliph al-Muizz Li-Din Allah al-Fatimid. The same is true of the Al-Azhar Mosque, which since its establishment until now has gained international fame in the Islamic world, throughout the historical stages, in addition to many of the Fatimid monuments scattered in Old Cairo such as mosques, schools and alleys, all of this appears when talking about Egypt in general and Islamic Egyptin particular. The Fatimids sought to seize the Egyptian country a lot, as two military campaigns from North Africa to Egypt were launched, each of them failed. Then, the third campaign succeeded, led by Jawhar al-Siqilli, after the Fatimid Caliph al-Muizz prepared the equipment this time and arranged the army well, and had previously sent missionaries to this geography through the city of Alexandria and others, to herald the demise of the Ikhshidid state and the coming of the savior from this injustice and economic stagnation under which Egypt has fallen. He took several measures to try to declare Fatimid control over the Egyptian country. A delegation of the Egyptians sought to obtain a covenant from the Fatimid leader Jawhar al-Siqilli, to reassure them and remove their fears, especially with regard to their beliefs and religious matters. Indeed, the Fatimid leader issued this covenant, which included many things to reassure the Egyptians, among them that the Companions of the prophet are the most honorable people contrary to the famous Shiite belief- and that each will leave his belief, but it was not long before this covenant until many things were sealed. Our research here focuses on these matters.The research is divided into three main ponits: the first is the sectarian history of Egypt before the Fatimid occupation, and the second is the attempts to impose the Shiite sect on the Egyptians. The last point is the resistance or what hinders this imposition, and it is this last part that limited these influences to the Fatimid monuments such as buildings, mosques and schools.

Anahtar Kelimeler

History, Fatimids, Ismailis, Egypt, Salahaddīn Eyyūbī

لماذا لم يتشيّع المصريون تحت الحكم الفاطمي؟

Öz

يعتبر التاريخ الفاطمي أحد الفترات الأساسية للتاريخ الإسلامي لمصر، فلا نستطيع أن نتحدّث عن الحاضرة الثقافية لمصر مدينة القاهرة، دون ذكر مؤسسها جوهر الصقلي قائد الخليفة الفاطمي المعز لدين الله الفاطمي، فهو الذي بنى مدينة القاهرة لتكون الحاضنة الأولى للفاطميين وجهزها لمجيء المعز الفاطمي، وينطبق الأمر نفسه على الجامع الأزهر، الذي منذ تأسيسه حتى الآن اكتسب شهرة عالمية في العالم الإسلامي، على مر المراحل التاريخية، أضف إلى هذا الكثير من الآثار الفاطمية المنتشرة في القاهرة القديمة كالجوامع والمدارس والأزقة، فكل هذا يظهر عند التحدّث عن مصر بشكل عام وعن مصر الإسلامية بشكل خاص.
لقد سعى الفاطميون في الاستيلاء على القطر المصري كثيرًا حيث قامت حملتان عسكريتان من شمال إفريقيا إلى مصر باءت كلٌّ منهما بالفشل، ثم نجحت الحملة الثالثة بقيادة جوهر الصقلي بعد أن أعدَّ الخليفة الفاطمي المعزّ العدة هذه المرة ورتّب الجيش ترتيبًا جيدًا، وكان قد سبق ذلك بإرسال دعاة إلى هذه الجغرافيا عن طريق مدينة الإسكندرية وغيرها، يبشرون بزوال الدولة الإخشيدية ومجيء المنقذ من هذا الظلم والركود الاقتصادي الذي وقعت تحته مصر، وبعد أن وصل جوهر الصقلي القائد الفاطمي أسس مدينة القاهرة كي تستقبل الخليفة الفاطمي، ثم من بعده الجامع الأزهر، وقام بعدة إجراءات يحاول من خلالها إعلان السيطرة الفاطمية على القطر المصري.

هل سعى الفاطميون في فرض المذهب الشيعي الإسماعيلي على المصريين؟ نسعى من خلال هذا البحث في الإجابة على هذا السؤال، ولكي نصل إلى نتيجة سليمة، تطرَّق البحث أولا إلى إلقاء الضوء على التاريخ المذهبي لمصر قبل الدخول الفاطمي، كي يرى البحث ما نوع الميول الاعتقادية لدى المصريين في هذه الفترة، سنيّة كانت أو شيعية، ثم عرّج على الدخول الفاطمي لمصر؛ مركِّزًا على أهم الأحداث التي قام بها الفاطميون يظهر من خلالها أنهم كانوا يسعون بالفعل لفرض المذهب الإسماعيلي على المصريين، عن أن تأسيس القاهرة كان الهدف من ورائه أن تكون هذه المدينة مركزًا للإشعاع الإسماعيلي، فإن الجامع الأزهر وما لحقه من مكتبة احتوت على خزائن التراث الإسماعيلي مثَّل مركز انطلاق للفكر الإسماعيلي، وكانت الكتب الإسماعيلية تدرّس فيه بانتظام على يد الكثير من علماء الاعتقاد على رأسهم القاضي النعمان، وكانت عائلة القاضي تتولّى السيطرة الدعوية والعلمية والقضائية في البلاد.
لقد سعى وفدٌ من المصريين في أن يحصلوا على عهد من القائد الفاطمي جوهر الصقلي، يطمئنهم ويزيل مخاوفهم خاصة فيما يتعلق بمعتقداتهم وأمورهم الدينية، وبالفعل أصدر القائد الفاطمي هذا العهد الذي تضمّن الكثير من الأمور تطمئن المصريين، من بينها أن الصحابة من أجلِّ الناس عكس المعتقد الشيعي المشهور وأن كلا سيترك على معتقده، لكن ما لبث هذا العهد حتى اخترمته الكثير من الأمور.
يركّز بحثنا هنا على هذه الأمور التي كانت في غالبها شد وجذب، انقسم البحث إلى ثلاث نقاطٍ أساسية الأولى التاريخ المذهبي لمصر قبل الدخول الفاطمي، والثاني محاولات فرض المذهب الشيعي على المصريين، أما النقطة الأخيرة هي المقاومة أو الأمور التي حدثت عرقلة هذا الفرض، وكانت سببا في أن جعلت انحسار التأثير الفاطمي على الأبنية والجوامع والآثار الفاطمية

Anahtar Kelimeler

تاريخ, الفاطميون, الإسماعيلية, مصر, صلاح الدين الأيوبي

Mısırlılar Fatımi Döneminde Neden Şii Olmadılar?

Öz

Fatımi tarihi, Mısır'daki İslam tarihinin ana dönemlerinden biri olarak kabul edilir. Bu dönemlerde Fatımi Halifesi el-Muiz Lidinillah ve lideri Cevher es-Sıkıllî tarafından yönetilen önemli şahsiyetler vardır. Fatımilerin ilk kuluçka merkezi olması için Kahire şehrini inşa eden ve Fatımi halifesi el-Muiz'in gelişine hazırlayan odur. Aynı şey el-Ezher Camii için de geçerlidir. El-Ezher Camii, kuruluşundan bugüne kadar, tarihi süreç boyunca İslam dünyasında küresel bir ün kazanmıştır. Buna camiler, okullar ve sokaklar gibi Eski Kahire'ye dağılmış birçok Fatımi anıtını ekleyin, tüm bunlar genel olarak Mısır ve özel olarak İslami Mısır hakkında konuşurken öne çıkmaktadır.
Fatımiler Mısır topraklarını çok fazla ele geçirmeye çalıştılar, bu amaçla Kuzey Afrika'dan Mısır'a iki askeri harekât yapıldı, ancak ikisi de başarısız oldu. Daha sonra Cevher es-Sıkılli liderliğindeki üçüncü sefer, Fatımi Halifesi el-Muizz'in bu sefer tedariği iyi yapması ve orduyu iyi düzenlemesi-sayesinde başarılı oldu. Daha önce İskenderiye şehri ve diğerleri aracılığıyla bu coğrafyaya vaizler göndererek, İhşidi devletinin çökeceğini ve Mısır'ın içine düştüğü bu adaletsizlik ve ekonomik sıkıntıdan kurtaracak birinin geleceğini müjdelemişti. Fatımi lideri Cevher es-Sıkılli’nin gelişinden sonra Fatımi halifesini kabul etmek için Kahire şehrini ve ardından el-Ezher Camii'ni kurdu ve Mısır üzerinde Fatımi hakimiyetini ilan etmek için çeşitli düzenlemeler yaptı.
Fatımiler İsmaili Şii mezhebini Mısırlılara empoze etmeye çalıştılar mı? Bu araştırma ile bu sorunun yanıtını arıyoruz ve sağlıklı bir sonuca varabilmek için araştırma ilk olarak Mısır'ın Fatımi girişi öncesindeki mezhep tarihine ışık tutmaya çalıştı. Böylece araştırma, bu dönemde Mısırlıların Sünni veya Şii olsun, ne tür inanç eğilimlerine sahip olduklarını gösterecektir. Sonra Fatımilerin Mısır'a girişine değindi; Fatımiler tarafından gerçekleştirilen ve aslında İsmaili mezhebini Mısırlılara empoze etmeye çalıştıklarını ispatlayan en önemli olaylara odaklandı. Kahire'nin kuruluşunun amacı bu şehri İsmaili dava için bir merkez yapmaktıve İsmaili mirasının hazinelerini içeren El-Ezher Camii ve ona bağlı kütüphane, İsmaili düşüncesi için bir başlangıç noktası temsil ediyordu. İsmaili kitapları, Kadı el-Nu'man liderliğindeki birçok inanç tarafından orada düzenli olarak öğretildi ve Kadı'nın ailesi ülkede dini, bilimsel ve adli kontrolü üstlendi.
Mısırlılardan oluşan bir heyet, Fatımi lideri Cevher es-Sıkılli’den, kendilerini rahatlatmak ve özellikle inançları ve dini meseleleriyle ilgili korkularını gidermek için bir söz almaya çalıştı. Makalemiz daha çok çekişme içeren bu konulara odaklanmaktadır. Makale üç kısma ayrılmıştır, birincisi Mısır'ın Fatımi girişinden önceki mezhep tarihi, ikincisi Şii mezhebini Mısır'a empoze etme girişimleri. Son nokta ise direniş ya da bu dayatmayı engelleyen şeylerdir ve Fatımi binaları, camileri ve anıtları üzerindeki Fatımi etkisinin geri çekilmesine neden olan şey de bu son kısımdır.

Anahtar Kelimeler

Tarih, Fatımiler, İsmaililer, Mısır, Selahaddin Eyyubi

Kaynakça

• A. Fyzee, Asaf A. Qadi an-Nu'man the Fatimid Jurist and Author, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No.1 (Jan.,1934).
• Ağırakça, Ahmet. Kâfûr, Ebü’l-Misk, TDV, Ankara: İslâm Araştırmaları Merkezi 2019.
• Akkâd, Abbas Mahmûd. Zü’n-nûreyn Osmân b. Affân. Kahire: Müesseset Hindâvî, 2012.
• Al-Imad, Leila S. The Fatimid vizierate 969-1172, Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1990.
• Ali, Zâhid. Tebyînü’l-me‘ânî fî şerhi Dîvâni İbn Hânî. Kahire: Dârül Maarif, 1932.
• Aykaç, Mehmet. İbn Hinzâbe, TDV, İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1999.
• Buhârî, Ebû ‘Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-Sahîh. nşr. Muhammed Züheyr en-Nâsır. Beyrût: Darû Tavki’n-Necât, 2002.
• Ceît, Hişâm. Kûfa Şehri. Kuveyt: Müessesetü’l Kuveyt, 1986.
• Ebü'l Hasan Eş'arî, Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk. Makalâtü’l-İslâmiyyîn. Thk Hellmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1980.
• Gazzâli, Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. Fedâihu’l-Bâtıniyye. thk. Abdurrahman Bedevî, Kuveyt: Müessesetu Dârü’l-kutubi’s-sekâfe, t.y.
• Gottheil, Richard. A Distinguished Family of Fatimide Cadis (al-Nu'mān) in the Tenth Century, Journal of the American Oriental Society , 1906.
• Halef, Mahmud. Sveratül Mısriyyin fil Asri’l Fatimi. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyye el-âmme li’l-kitâb, 2012.
• Hüseyin, Muhammed Kâmil. Tâifetu’d-Durûz. Kahire: Darül Maarif, 1959.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Kitâbü’l-İber ve Dîvânü’l-Mübtedeʾ ve’l-Haber. Thk. Halil Şihâde. Beyryt: Darül Fikr, 1988.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Mukaddime. Thk. Abdullah Muhemmed Dervîş. Dimeşk: Dâr Yarub, 2004.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-Aʿyân ve Enbâʾü Ebnâʾi’z-zamân. Thk. İhsan Abbas.. Beyrut: Dâru Sâdır, 1978.
• İbn Hânî, Ebü’l-Kāsım Muhammed. Dîvânü Muhammed b. Hânî el-Endelüsî. Beyrut: Dâr Beyrut, 1980.
• İbn İzârî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. el-Beyânü'l-Mugrib fî Ahbari'l-Endelüs ve'l-Magrib. Thk. Evariste Lévi-Provençal. Beyrut: Dâru’s Sakâfe, 1993.
• İbn Sa'd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib. Kitâbü’t-Tabakāti’l-kebîr. Thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1986.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf el-Yeşbugavî. en-Nücûmü’z-Zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Ḳāhire. Kahire: vezartü’l Sekâfe ve’l İrşâd, t.y.
• İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. Kitâbü’l-Hulleti’s-Siyerâ. Thk. Hüsyin Munis, Kahire: Dârül Meârif, 1985.
• K. Corbett, Eustace. The History of the Mosque of Amr at Old Cairo, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, Oct., 1890.
• Kâdî Nu‘mân, Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Muhammed b. Mansûr. el-Mecâlis ve’l-müsâyerât. thk. Habîb el-Fıkhî, İbrahim Şebuh Muhammed Alavî, Beyrut: Dârü’l-Muntazar, 1996.
• Kâdî Nu‘mân, Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Muhammed b. Mansûr. Kitâbü’l-Himme fî Âdâbi Etbâ‘i’l-e’İmme. thk. Muhammed Kâmil Hüseyin, Kahire: Dârü’l-Fikr el-Arabî, t.y.
• Kâdî Nu‘mân, Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Muhammed b. Mansûr. İftitâhu’d Dava, thk. Ferhat ed-Deşrâvî, Kartaca: eş- Şeriketu’t-tunusiyye, li’t-tevzî’, 1986.
• Kennedy, Hugh. Egypt as a province in the Islamic caliphate,The Cambridge History of Egypt. Volume 1, edit. Carl F. Petry, New York: Cambridge University Press, 1998.
• Kindî, Muhammed b. Yûsuf. Kitâbü’l-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât. Thk. Muhemmed Hasan Muhemmed ve Ahemd Ferid el Mezîdî, Beyrut: Beyrut: Dâru’l kutubi’l İlmiyye, 2003.
• Kirmânî, Hamîdüddin. Mecmû‘atü Resâ’ili’l-Kirmânî. thk. Mustafa Gâlib. Beyrut: el-Müessesetü’l-Camîyye li’d- Dirasat ve’n-Neşr, 1989.
• Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkadir. el-Mevâʿiz ve’l-iʿtibâr bi zikri’l-hıtat ve’l-âssâr. Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkadir. İttiʿâzü’l-ḥunefâʾ bi-Ahbâri’l-Eʾimmeti’l- Fâṭımiyyîn el-Hulefâ. Thk. Cemâleddin eş-Şeyyâl, Kahire: Dârü’t-Turâs, 1996.
• Sa'd,Kâsım Ali. Cemheretü Terâcimi'l-fukahâʾi'l-Mâlikiyye. Dübey: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabi, 2002.
• Sübkî, Abdülvehhâb b. Ali b. Abdülkâfî. Tabakâtü’ş şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmud Muhammed Tanahi- Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Kahire: Matbaatu İsa el-Bâbî el-Halebî, 1964.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Hüsni'l-muhâdara fî ahbâri Mısr ve'l-Kāhire. Kahire: Darü’t-Turâs, 1976.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Târîhu’l-hulefâ. Kahire: Mektebet Nizâr Mustafa elbâz, 2004.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. Kahire: Müessesetü’l-Bâbî el- Helebî, t.y.
• Şenzeybek, Aytekin. Ana Kaynaklarına Göre Dürzilik, Bursa: Emin Yayınları, 2012.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk. Beyrut: Dârü’t-Turâs, 1976.
• Tomar, Cengiz. Sittülmülk, TDV. İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi 2009.
• Walker, Paul E. the Ismaili Daʿwa in the Reign of the Fatimid Caliph Al-Ḥākim, Journal of the American Research Center in Egypt, Vol. 30 (1993).
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-ʿİber fî haberi men ġaber. Thk. Es Said Zağlûl, Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1985.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ‘. Thk. Beşşar Avvad Maruf ve diğerleri, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm ve feyâtü’lmeşâhîr ve’l-a‘lâm. Thk. Beşşar Avvad Maruf. Beyrut: Dârül Garb, 2003.