Following the Debate on Essence of Knowledge in Sixteenth Century: The Case of Qutb al-Dīn al-Ījī

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 2, 751 - 779, 31.12.2022

Murat Kaş

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1150983

Öz

Islamic thought, no matter what tradition it belonged to, went through a process in which almost all thinkers after the twelfth century were also commentators of Avicenna (d. 428/1037). When this phenomenon combined with Fakhr al-Dīn al-Rāzī's (d. 606/1210) ability to problematize, his critical readings revealed the aporias and turned them into problems which would occupy the thinker’s mind after him and waiting to be solved. The quiddityof knowledge has an important place among these, both in terms of being closely related to many issues where ontology, epistemology and axiology intersect and being a problem area where the Islamic intellectual traditions’ conception of existence is directly reflected. As seen in the analyses of many thinkers, notably Râzî, the ontology, quiddity and category of knowledge in Avicennian philosophy contain elements that are conducive to encountering important challenges when the system as a whole is taken into consideration. Accordingly, scholars like Shams al-Dīn al-Isfahānî (ö. 749/1349), al-Taftāzānī (ö. 792/1390), al-Sayyid al-Sharīf al-Jurjānī (ö. 816/1413), Alî al-Qūshjī (ö. 879/1474), al-Dawwānī (ö. 908/1502), Sadr al-Dīn al-Dashtakī (ö. 903/1498) have taken the discussion to a further point both in terms of identifying the problem and revealing its implications and proposing solutions. This study aims to analyze the sixteenth-century thinker Kutb al-Dīn al-Ījī’s treatment of this problem who inherited the debates of past on the matter in question. He carries out his evaluations especially through the Alī al-Qūshjī (ö. 879/1474), al-Dawwānī (ö. 908/1502) and al-Dashtakī’s comments on the subject. He makes important contributions by analyzing these scholars’ solution offers con-cerning the problem of categorical status of knowledge and putting forward his own approach. He thinks that Alī al-Qūshjī’s distinction between realization (husūl) and subsistence (qiyām), al-Dashtakī’s theory of transformation and al-Dawwānī’s offer to not put the knowledge under the category of quality are problematic from various aspects.

Anahtar Kelimeler

Kalâm, Philosophy, Knowledge, Essence, Categorical Status, Kutb al-Dīn al-Ījī

Bilginin Mahiyetine Dair Tartışmaya On Altıncı Yüzyıldan Bakmak: Kutbüddîn el-Îcî Örneği

Öz

İslam düşüncesi, hangi gelenek içerisinde yer alırsa alsın on ikinci yüz-yıldan sonraki düşünürlerin önemli bir kısmının İbn Sînâ (ö. 428/1037) şârihi olduğu bir sürecin içerisinden geçti. Bu olgu Fahreddîn er-Râzî’nin (ö. 606/1210) sorunsallaştırma kabiliyetiyle birleşince, onun eleştirel okumaları, kendisinden sonraki kuşakları meşgul edecek aporiaları su yüzüne çıkarıp çözülmeyi bekleyen birer probleme dönüştürdü. Gerek ontoloji, epistemoloji ve aksiyolojinin kesiştiği birçok hususla yakından ilintili olması gerekse İslam düşünce geleneklerinin varlık anlayışlarının doğrudan yansıdığı bir problem alanı olması açısından bilginin mahiyeti, bunlar arasında önemli bir yere sahiptir. Râzî başta olmak üzere birçok düşünürün çözümlemelerinde görüldüğü üzere, Meşşâî felsefede bilginin ontolojisi, mahiyeti ve kategorisi, sistemin bütünü dikkate alındığında önemli meydan okumalarla karşılaşmaya elverişli unsurlar içermektedir. Buna bağlı olarak Şemseddin İsfahânî (ö. 749/1349), Teftâzânî (ö. 792/1390), Seyyid Şerîf Cürcânî (ö. 816/1413), Ali Kuşçu (ö. 879/1474), Devvânî (ö. 908/1502), Sadreddîn Deştekî (ö. 903/1498) gibi düşünürler gerek sorunun tespiti ve imalarının açığa çıkarılması gerekse çözüm teklifleri açısından tartışmayı daha ileri bir noktaya taşımışlardır. Elinizdeki çalışma işte bu birikimi tevarüs eden on altıncı yüzyıl düşünürü Kutbüddin el-Îcî’nin (ö. 955/1548) soruna yaklaşım biçimini analiz etmeyi amaçlamaktadır. Değerlendirmelerini özellikle Ali Kuşçu’nun, Devvânî’nin ve Deştekî’nin konuyla ilgili yorumları üzerinden yapan Îcî, bu düşünürlerin kategori sorununun çözümüne dair tekliflerini analiz etmek ve kendi yaklaşımını ortaya koymak suretiyle önemli katkılar sunmaktadır. Bu bağlamda Îcî, Ali Kuşçu’nun husûl-kıyâm ayırımını, Deştekî’nin dönüşüm teorisini çeşitli açılardan sorunlu bulmaktadır. Filozofların sisteminde bilginin gerçek anlamda nitelik kategorisinde yer alamayacağına dair Devvânî’nin iddiasının da tatmin edici olmadığını düşünen Îcî, hariçte var olan türsel hakikat ile fert arasındaki ilişkiyi yorumlayarak kategori sorununun çözümü için araçsallaştırmakta ve nesnenin mahiyetine özdeş olan cevherî anlamın, nefste araz olarak bulunan bilginin zihnî varlığa sahip bir parçası olabileceğini öne sürmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Felsefe, Bilgi, Mahiyet, Kategori, Kutbüddîn el-Îcî, Kalâm, Philosophy, Knowledge, Essence, Categorical Status, Kutb al-Dīn al-Ījī

Kaynakça

• Abdülazîz Cabbâr Ahmed. Nebe’ Suresi’nden Gâşiye Suresi’ne Kadar Bulunan Surelerin Tahlil ve Tahkiki: Safevî Tefsiri Örneğinde. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.
• Ali Kuşçu, Şerhu Tecrîdi’l-‘Akâid: Şerhu’l-cedîd. thk. Muhammed Hüseyin ez-Zâriî er-Rıdâî. Kum: İntişârât-ı Râid, 1393.
• Âlûsî, Şehâbeddîn Mahmûd. Rûhu’l-maâni fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm ve’s-sebi’l-mesânî. Beyrut: İdâretü’t- Tıbâati’l-Münîriyye, ts.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn. Beyrut: Dâru İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, 1951.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Mucemü’t-Tarîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kâhire: Dâru’l-Fazîle, ts.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. İstanbul: Dâru’t-Tıbâati’l-Âmire, 1266.
• Dağrîrî, Muhammed b. Ali. “Risâle fî lâmi’t-tarîf li-Îsâ es-Safevî”. Mecelletü Câmiati Ümmi’l-Kurâ li-Ulûmi’l- Lüğâti ve Âdâbihâ, 1 (2009), 13-70.
• Devvânî. el-Hâşiyetü’l-kadîme ala Şerhi Tecrîdi’l-‘Akâid. thk. Muhammed Hüseyin ez-Zâriî er-Rıdâî. Kum: İntişârât-ı Râid, 1393.
• Haklı, Şaban. “Fahreddîn er-Râzî’nin Bilgi Teorisi”. İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddîn er-Râzî. ed. Ömer Türker-Osman Demir. 428-432. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• İbn Fehd, Necmeddîn. ed-Dürrü’l-kemîn bi-zeyli’l-Ikdi’s-semîn fî târîhi beledi’l-emîn. thk. Abdülmelik b. Abdullah b. Dehîş. Beyrut: Dâru Hıdır, 2000.
• İbn Fehd, Necmeddîn. Mucemüş-şüyûh. thk. Muhammed ez-Zâhî. Riyâd: Dâru’l-Yemâme, 1982.
• İbn Hacer el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fî a´yâni’l-mieti’s-sâmine. nşr. Mu-hammed Salim Krenkovî. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1993.
• İbn Humeyd. es-Sühubü’l-vâbile alâ darâ’ihi’l-Hanâbile. thk. Bekr b. Abdullah Ebû Zeyd-Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn. Beyrut: Müessesetü’r-Rîsâle, 1996.
• İbn Sînâ. eş-Şifâ: el-İlâhiyyât. nşr. el-Eb Kanavâtî, Saîd Zâyid-İbrahim Medkûr. Tahran: yy., 1943.
• İbn Sinâ. eş-Şifâ: et-Tabîiyyât-es-Simâu’t-tabiî. thk. Saîd Zâyid. Kum: Menşûrâtü Mektebetü Âyetullah el- Maraşî en-Necefî, 1405.
• İbnü’l-Hanbelî, Radıyyüddîn. Dürrü'l-habeb fî târîhi ayâni’l-Haleb. thk. Mahmûd Muhammed el-Fâhûrî-Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre. Dımaşk: Menşûrâtü Vizâretü’s-Sekâfe, 1972.
• İbnü’l-İmâd. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdülkadir Arnâut-Mahmud Arnâut. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• Kaş, Murat. “Zihnî Varlık Tartışmalarının Klasik Sonrası Dönemde Alımlanışı: Bilginin Mahiyeti ve Kategorisi Bağlamında Bir İnceleme”. Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4/3 (Ekim 2018), 49-81. dx.doi.org/10.12658/Nazariyat.4.3.M0061.
• Kâtip Çelebi. Keşfüz-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Kuşcu, İrfan. Bir Müfessir Olarak Muînüddîn el-Îcî ve Câmiul-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân İsimli Tefsirindeki Yöntemi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Kutbüddîn el-Îcî. Hâşiye alâ Şerhi’t-Tecrîd. Kayseri: Râşid Efendi Ktüphanesi, 532, 1b-81b.
• Kutbüddîn el-Îcî. Şerhu’l-Gurre fi’l-mantık. nşr. Alber Nusri Nâdir. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1983.
• Makrîzî. Dürerü’l-ukûdi’l-ferîde fî terâcimi ayâni’l-müfîde. thk. Mahmûd Celîlî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
• Muhammed Râgıb el-Halebî. İ´lâmü’n-nübelâ bi-târîhi Halebi’ş-şehbâ’. nşr. Muhammed Kemal. Halep: Dâru’l- Kalemi’l-Arabî, 1989.
• Necmeddîn Gazzî. el-Kevâkibü’s-sâire bi-a´yâni’l-mieti’l-´âşire. nşr. Muhammed Ali Baydun. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Ömer Rızâ Kehhâle. Mucemü’l-müellifîn. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Şîrâz” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/182-184. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Öztürk, Mustafa Bilal. “Bir Bilgi Tanımının Eleştirisi: Devvânî’nin Risâle fî Tarîfi’-ilm Bağlamında”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 25/2 (Aralık 2021), 823-850. https://doi.org/10.18505/cuid.887961.
• Öztürk, Mustafa Bilal. “Eleştirinin Eleştirisi: Bilgi Tanımı Bağlamında Hüsâm Çelebi’nin Hatibzâde Tenkidi”. Eskiyeni, 46 (Mart 2022), 145-168. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1052186.
• Râzî, Fahreddîn. el-Mebâhisü’l-meşrikıyye. thk. Muhammed Mutasım el-Bağdâdî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1990.
• Râzî, Fahreddîn. Şerhu’l-İşârât ve’t-Tenbîhât. nşr. Ali Rıza Necefzâde. Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, 1383.
• Sehâvî, Şemseddîn. ed-Dav’ü’l-lâmi´ li-ehli’l-karni’t-tâsi´. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
• Sehâvî, Şemseddîn. et-Tuhfetü’l-latîfe fî târîhi’l-Medîneti’ş-şerîfe. nşr. Esad Trabzûnî el-Hüseynî, Kâhire 1980.
• Süyûtî. Nazmü’l-ikyân fî ayâni'l-ayân. nşr. Philip K. Hitti. New York: el-Matbaatü’s-Sûriyyetü’l-Amerîkiyye, 1927.
• Türker, Ömer. İbn Sînâ’da Metafizik Bilginin İmkânı Sorunu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Üçer, İbrahim Halil. “Özdeşlikten Temsile: İbn Sînâ’ya göre İnsanî Nefs’te Bilen-Bilinen Özdeşliği Sorunu”. Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4/2 (2018), 1-54.
• Velîd Tavîne Abdülhamza-Furât Semîr Ferec. “Risâle fî mes’eleti’l-kader”. Mecelletü’l-câmiati’l-Irâkıyye, 43/2 (2019), 236-257.
• Zirikli, Hareddîn. Kâmûsu’l-alâm. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2022.