İlimler Tasnifi ve Tarihi Açısından Taşköprülüzâde’ye Göre Fıkıh ve Fıkıh Usûlü İlimleri

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 2, 879 - 913, 31.12.2022

Sümeyye Onuk Demirci

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1161248

Öz

Tercüme faaliyetleriyle birlikte ilimler tasnifine dair eserlerle karşılaşan İslam âlimleri, ilimleri çeşitli açılardan tasnife tabi tutarak kendi tasnif gele-neklerini oluşturmuşlardır. Akıl ve vahiy arasındaki irtibatı dikkate alarak ilimleri konumlandıran, ilimler arasındaki hiyerarşiye ve ilişkiye işaret eden bu tasnifler yaslandıkları ilim anlayışını da yansıtmaktadır. Bu bağlamda bir tarafta İslam filozoflarının bir tarafta İslam âlimlerinin ortaya koyduğu temelde iki farklı tasnif geleneğinden söz edilebilir. 16. yy. Osmanlı âlimlerinden Taşköprülüzâde (v. 958/1561) bu noktada her iki gelenekten de yararlanarak kendisinden sonrayı etkileyen orijinal bir ilimler tasnifi sunmuştur. İlimler tasnifini aynı zamanda bir ilim dalı olarak da gören Taşköprülüzâde, başta Miftâhu’s-saâde isimli eseri olmak üzere bu alanda dört kıymetli eser telif etmiştir. Bu eserler ilimler tasnifinin yanı sıra ilimler tarihine dair de zengin malumat içermektedir. Fıkıh ve fıkıh usûlü ilimlerini şer‘î ilimlerin bir alt dalı olarak zikreden Taşköprülüzâde, önemli âlimleri ve eserlerini merkeze alarak bu ilimlerle ilgili hem tarihi hem de güncel bilgiler vermektedir. Kendisi de Hanefî mezhebine bağlı olan ve Hanefî mezhebini en faziletli mezhep olarak gören Taşköprülüzâde fıkıh bölümünü Hanefi mezhebini merkeze alarak işlemiştir. Taşköprülüzâde’nin Hanefî fıkhının tarihi sürecini ele aldığı kısmı Mevlânâ Celâleddin Konevî (v. 672/1273) ve Şeyh Bedreddin Simâvî (v. 823/1420) gibi tasavvûfî yönüyle öne çıkan iki büyük âlimle tamamlaması dikkat çeken hususlardan biri olup etkilendiği tasavvufî muhiti ve tasavvuf-fıkıh ilişkisine yaklaşımını göstermesi açısından önemlidir. İlimler tarihi açısından Taşköprülüzâde’nin eserlerini öne çıkaran bir diğer husus da dönemindeki ve muhitindeki müfredata atıfta bulunarak meşhur ve makbul eserleri zikretmesidir. Taşköprülüzâde böylece ilimler tasnifini tarihi, hiyerarşisi ve müfredatıyla bir bütün olarak ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Fıkıh Usûlü, İlimler Tasnifi, Taşköprülüzâde, Miftâhu’s-saâde., Fiqh, Uṣūl al-fiqh, the Classification of Sciences, Tashkoprīzāda, Miftāhu’s-sa‘āda

Fiqh and Usūl Al-Fiqh According to Tashkoprīzāda in Terms of Classification and History of Sciences

Öz

Islamic scholars, who encountered works on the classification of sciences together with their translation activities, formed their own classification traditions by classifying the sciences from different perspective. These classifications, which position the sciences by considering the connection between reason and revelation, and pointing to the hierarchy and relationship between the sciences, also reflect the understanding of science on which they are based. In this context, we can talk about two different classification traditions put forward by Islamic philosophers on the one hand and Islamic scholars on the other. At this point, Tashkoprīzāda (d. 958/1561), one of the 16th century Ottoman scholars, created an original classification of sciences that influenced the future by benefiting from both traditions. Tashkoprīzāda, who sees the classification of sciences as a branch of science at the same time, has written four valuable books in this field, especially his book called Miftāhu’s-sa‘āda. These works contain rich information about the history of sciences as well as the classification of sciences. He determined the sciences of fiqh and usūl al-fiqh as a sub-branch of shar‘ī sciences and gave both historical and current information about these sciences by focusing on the works of influential scholars. Tashkoprīzāda, who is followed Hanafi sect and saw the Hanafi school as the most virtuous one, handled the fiqh section by putting the Hanafi school in the center. One of the remarkable points is that Tashkoprīzāda completed the part in which he dealt with the historical process of Hanafi fiqh with two great scholars, such as Mewlānā Calāleddīn al-Konewī (v. 672/1273) and Sheikh Badraddin as-Simāwī (v. 823/1420), who stood out with their Sufism. It is also important in terms of showing the mystic environment in which Tashkoprīzāda was influenced and his approach to the relationship between tasawwuf and fiqh. Another point that makes Tashkoprīzāda’s works stand out in terms of the history of sciences is that he mentions famous and acceptable works by referring to the curriculum of his period and surroundings. Thus, Tashkoprīzāda reveals the classification of sciences as a whole with its history, hierarchy and curriculum.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Uṣūl al-fiqh, the Classification of Sciences, Tashkoprīzāda, Miftāhu’s-sa‘āda

Kaynakça

• Akgündüz, Said Nuri. "Osmanlı'da Ebû Hanîfe Algısına Bir Örnek Olarak Taşköprîzade'nin Mevzûâtu'l-Ulûm'u". İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19 (2012), 343-371.
• Apaydın, Yunus. “İlimler Tasnifi ve Taşköprülüzâde”. Taşköprülüzâde Ahmet Efendi (1495/1561). ed. Ahmet Hulûsi Köker. 11-24. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbaası, 1992.
• Arıcı, Müstakim – Arıkan, Mehmet. “Prosopografik Bir İnceleme: Osman-lı’nın Âlimi Taşköprülüzâde, Çevresi, Kariyeri ve Telifatı”. Taşradan Merkeze Bir Osmanlı Ulemâ Ailesi Taşköprülüzâdeler ve İsâmüddin Ahmed Efendi. ed. Müstakim Arıcı - Mehmet Arıkan. 1-162. İstanbul: İlem Yayınları, 1. Basım. 2020.
• Arıcı, Müstakim. “Temel Problemler Ekseninde Tasnîfü’l-ulûm ve Enmûzecü’l-ulûm Literatürleri”. İlimleri Sınıflamak. ed. Müstakim Arıcı. 13-61. İstanbul: Klasik, 2019.
• Bakar, Osman. İslam Düşüncesinde İlimlerin Tasnifi. çev. Ahmet Çapku. İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.
• Bedir, Murteza. “İslâm Düşünce Geleneğinde Naklî İlim Kavramı ve İbn Haldûn”. İslam Araştırmaları Dergisi 15 (2016), 5-31.
• Cihan, Ahmet Kâmil. “İlimler Tasnifi Bağlamında Miftâhu’s-seâde ile el-Fevâidü’l-hakâniyye”. Taşköprülüzâde’de Bilgi, Bilim ve Varlık. ed. İhsan Fazıoğlu – İbrahim Halil Üçer. 263-283. İstanbul: İlem Yayınları, 1. Basım. 2020.
• Demir, Halis, “İlimler Tasnifi Literatürü Denemesi”. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (Haziran 2019), 48-89.
• Duman, Ali. “Taşköprüzâde Ahmed Efendi ve Mevzu’âtu’l-Ulûm’da Yer Alan Usul ve Fıkh ile İlgili İlimler”, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (2004), 47-64.
• Fârâbî, Ebu Nasr Muhammed b. Muhammed. İhsâü’l-‘ulûm. thk. Osman Muhammed Emin. Kahire: Dârü’l-Fikri’l- Arabî, 1949.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ‘ulûmi’d-dîn. thk. Ali Muhammed Mustafa. 6 cilt. Dimaşk: Dârü’l-Feyhâ, 2010.
• Gökbilgin, M. Tayyib. “Taşköprüzâde ve İlmî Görüşleri”. İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 6/1-2 (1975). 127-138.
• Harizmî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Mefâtihu’l-‘ulûm. thk. İbrahim el-Ebyârî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l- Arabî, 1989.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed. el-Mukaddime. thk. Abdüsselâm eş-Şeddâdî. 3 cilt. Mağrib: Dârü’l-Beyzâ, 2005.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Muhammed. Lisânü’l-Arab. 15 cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Sînâ, Ebû Ali Hüseyn b. Abdillâh. Mantîku'l- Meşrikiyyîn ve’l-Kasidetü'l-Müzdevice fi'l-Mantık. thk. Baron Carra De Vaux. Bağdat: Beytü’l-Varrâk, 2010.
• İbn Sînâ, Ebû Ali Hüseyn b. Abdillâh. er-Risâle fî aksâmi’l-‘ulûmi’l-akliyye -Tis‘u Resâil içinde-. Kostantiniye: Matbaatü'l-Cevâib, 1298.
• İbnü'l-Efkāni, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. İbrâhim. İrşâdü’l-kāsıt ilâ esne’l-makāsıt. ed. Jan Justus Witkam. Leiden: Ter Lugt Pers, 1989.
• Karabulut, Ali Rıza. Taşköprülüzâde’nin Eserleri”. Taşköprülüzâde Ahmet Efendi (1495/1561). ed. Ahmet Hulûsi Köker. 113-131. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbaası, 1992.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zünûn ‘an esmâi’l-kütüb ve’l-fünûn. haz. Şerefettin Yaltkaya, Rıfat Bilge. 2 cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• KTB, TC. Kültür ve Turizm Bakanlığı. “Türkiye Yazma Eserler Kurumu Baş-kanlığı”. Erişim 20 Eylül 2022. http://yazmalar.gov.tr/eser/ihtiyaratul-ahkam-fi-daruriyyatil-hukkam/175815
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed. el-Cevâhirü'l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 5 cilt. Kahire: Hicr, 1993.
• Kutluer, İlhan. “İlim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/109-114. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Kutluer, İlhan. “Miftâhu’s-Saâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/18-19. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Kutluer, İlhan. Yitirilmiş Hikmeti Ararken. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Sakallı, Talat. “Miftâhu’s-Saâde ile İhyâ-u Ulûmi’d-Dîn Münasebeti”. Taşköprülüzâde Ahmet Efendi (1495/1561). ed. Ahmet Hulûsi Köker. 65-80. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbaası, 1992.
• Şimşek, Murat. “İlimler Tasnifi Açısından Fıkıh ve Usûlü”. Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nin İlmi Mecmuası 33 (2013). 61-80.
• Taşköprülüzâde İsâmüddin Ebu’l-Hayr Ahmed Efendi. er-Risâletü’l-câmi‘a li vasfi’l-‘ulûmi’n-nâfi‘a. thk. - çev. Murat Kaş. İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Taşköprülüzâde İsâmüddin Ebu’l-Hayr Ahmed Efendi. es-Sa‘âdetü’l-fâhire fî siyâdeti’l-âhire. thk. - çev. Sami Turan Erel. İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Taşköprülüzâde İsâmüddin Ebu’l-Hayr Ahmed Efendi. eş-Şekāiku’n-nuʿmâniyye fî ‘ulemâi’d- Devleti’l-‘Osmâniyye. nşr. Ahmed Suphi Furat. İs-tanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1405/1985.
• Taşköprülüzâde İsâmüddin Ebu’l-Hayr Ahmed Efendi. Mevzûâtü’l-‘ulûm. çev. Kemâleddin Mehmed Efendi. 2 cilt. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1313.
• Taşköprülüzâde İsâmüddin Ebu’l-Hayr Ahmed Efendi. Miftâhu’s-saʿâde ve miṣbâhu’s-siyâde fî mevzûʿâti’l- ʿulûm. thk. Kâmil Kâmil Bekrî - Abdül-vehhâb Ebu’n-Nûr. 3 cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, 1968.
• Tülüce, Hüseyin Adem. “Taşköprülüzâde Ahmed Efendi’de İlimler Tasnifi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/2 (2021). 542-556.
• Türker, Ömer. “İslam Düşüncesinde İlimler Tasnifi”. İlimleri Sınıflamak. ed. Müstakim Arıcı. 63-91. İstanbul: Klasik, 2019.
• Yığın, Adem. “Fıkıh Usûlünün İlimler Arasındaki Konumu”. Usul İslam Araştırmaları 20/20 (2013). 7-46.
• Yıldırım, İlyas. “Taşköprîzâde’nin Eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye’sinden Bir Fıkıh Tarihi Okuması: Başlangıcından XVI. Asrın Ortalarına Kadar Osmanlı Ulemâsının Fıkıh İlmi Eserleri”, III. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu. ed. Ali Rafet Özkan. 211-234. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2016.