İslâm Hukukunda Kadının Diyeti Meselesinin Fıkhî Yönden Değerlendirilmesi

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 2, 1615 - 1654, 31.12.2022

Fatiha Bozbaş

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1169700

Öz

Kadınların iktisâdî ve kamusal hayatta eskiye nazaran daha fazla görü-nür ve aktif olduğu son yüzyıllarda kadına yönelik toplumsal bakış açısının değişmesiyle klasik fıkıh doktrininde genel kabul gören kadınlara ilişkin ge-nel kabul gören bazı hükümler yeniden irdelenmeye ve farklı bakış açılarıyla değerlendirilmeye başlanmıştır. İslâm ceza hukukunda ele alınan maktul kadının diyetinin takdiri meselesi de son zamanlarda farklı bir zeminde tartışılan konulardandır. İslâm’ın ilk asırlarından itibaren mütekaddimûn ve müteahhirûn dönem fukahâsı tarafından ittifakla kabul edilmiş olan kadının diyetinin erkeğin diyetinin yarısı olduğu görüşü İslâm ülkelerinde yüzyıllarca tatbik imkanını elde etmiştir. Ancak hususen son dönemlerde meseleye ilişkin tertip edilen ilmî toplantılar ve telif edilen bazı çalışmalarla tekrar gündeme gelen mevzu, hararetli ihtilaflara mesned teşkil etmiştir. Konunun hukukî yönünün önemine binaen bu çalışmada meselenin fıkhî çerçevede etraflıca ele alınması amaçlanmıştır. Bu minvalde ilk olarak meseleye ilişkin genel kabul gören görüşün delilleri ve bu delillere ilişkin son dönem İslâm hukukçularının değerlendirmeleri ortaya konmuştur. Akabinde genel görüşe yapılan tenkitler çerçevesinde şekillenen kadının diyetinin erkeğin diyeti ile aynı olduğuna ilişkin görüş ve delilleri izah edilmiştir. Nihâî olarak konuyla ilgili görüş ve deliller genel çerçevede değerlendirilerek bir neticeye ulaşılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Katl, Hata, Diyet, Kadın

Evaluation of the Diyya of Women in Islamic Law from the Perspective of Fiqh

Öz

Women are more visible in economic and public life than before. This visibility has led to a change in the social perspective towards women in recent centuries. Some provisions regarding women, which are generally accepted in classical fiqh teachings, have started to be discussed again. It has also started to be seen that the existence of different perspectives has emerged within these discussions. The issue of the amount of the victim's diya, which is included in the field of Islamic criminal law, is one of the issues that has been discussed on a different ground recently in this context. The view that the diya penalty of a woman is half of that of a man has been generally accepted and practiced since the early periods of Islam. However, the issue, which has come to the agenda again with the conferences and articles written recently, has formed the basis of heated disputes. Considering the importance of the legal aspect of the subject, it is aimed to deal with the issue in detail in this study. Then, the evidences of the critical view that "the diya of a woman is the same as that of a man" will be explained. Finally, the points of disagreement on the subject will be determined, and a result will be tried to be reached by considering the opinions and evidences mentioned in the general framework.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Murder, Mistakes, Diyya, Woman

Kaynakça

• Abdurrezzak es-San‘ânî, Ebû Bekr Abdurrezzak b. Hemmâm b. Nâfî‘, el-Muṣannef fi’l-ḥadîs̱. 10 Cilt. Kahire: Dâru’t-Te’sîl, 1436/2015.
• Acar, Halil İbrahim. İslâm Hukukunda Kadınlara Yönelik Hükümler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2021.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî, el-Müsned. thk. Şuayb Arnaûd vd. 50 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Alâeddin Semerkandî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed, Tuḥfetü’l-fuḳaḥâᵓ. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-ᶜİlmiyye, 1405/1984.
• Aytekin, Mehmet Ali, “İslâm Ceza Hukukunda Kısas ve Diyet Cezalarında Kadın-Erkek Ayrımı Üzerine Fıkhî Bir Analiz”, Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 14/28 (2021), 310-327.
• Aytekin, Mehmet Ali, “Sükûtî İcmâın Kaynak Değeri”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11/24 (2020), 282-310.
• Âmir, Abdullatîf Muhammed, Aḥkâmu’l-mer’e fi’l-ḳıṣâṣ ve’d-diye. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1413/1992.
• A‘zâmî, Muhammed Ziyâurrahmân. Mu‘cemu Musṭalaḥâti’l-ḥadîs ve leṭâifi’l-esânîd. Riyad: Mektebetü Advâü’s- selef, 1420/1999.
• Bardakoğlu, Ali. “Diyet”. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/473-479. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî, es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Mu-hammed Abdülkâdir Atâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, İslam Hukuku Terimleri Sözlüğü. haz. Abdullah Kahraman. İstanbul: Semerkand Basım, 2016.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm, Ṣaḥîḥ-i Buḫârî. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1423/2002.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn, Keşşâfü’l-ḳınâ‘ ‘an (metn)i’l-İḳnâ‘. 6 Cilt. Beyrut: Dâru ‘Alemi’l-Kütüb, 1403/1983.
• Cündî, Ebü’l-Mevedde Halîl b. İshâk b. Mûsâ, et-Tavżîḥ Şerḥu Muḫtaṣari İbni’l-Ḥâcib. thk. tlk. Ebü’l-Fazl Dimyâtî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
• “Diyet”, el-Mevsû‘atu’l-fıḳḥiyye, 21/44-95. Kuveyt: Vizâratu’l-Evkâf Ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1412/1992.
• Ebû Dâvud es-Sicistânî, Süleymân b. el-Eş’as b. İshak, es-Sünen. thk. Şuayb Arnaût. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru’r- Risâleti’l- Alemiyye, 1430/2009.
• Ebû Şelâl, Muhammed İsmâil Ahmed. Diyetü’l-mer’eti’l-müslime fi’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye. Nablus: Câmiatü’n- Necâhi’l-Vataniyye, Külliyyetü’d-Dirâsâti’l-‘Ulyâ Fil’l-Fıkh Ve’t-Teşri‘, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafa, el-Cerîme ve’l-‘uḳûbe fi’l-fıḳhi’l-İslâmî-el-‘Uḳûbe. Kahire: Dâru’l- Fikri’l-‘Arabî, ts.
• Elbânî, Nâsıruddîn, İrvâ’ü’l-ġalîl fî taḫrîci eḥâdîs̱i Menâri’s-sebîl. 9 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1399/1979.
• Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Erturhan, Sabri, İslam Ceza Hukuku. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2020.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yûsuf b. Îsâ b. Sâlih el-Hafsî. Şerḥu Kitâbi’n-Nîl ve şifâ’i‘l- ‘alîl. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Feth, 1392/1972.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. el-Maḥṣûl fî ‘ilmi ‘uṣûli’l-fıḳh. thk. Câbir Feyyâz Alvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Gayzân, Yûsuf Ali Mahmûd, ᶜUḳûbetü’l-ḳatl fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Amman: Dâru’l-Fikr, 1995.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed, el-Müstaṣfâ. thk. Hamza Züheyr el- Hâfız. 4 Cilt. Medine: Şeriketü’l-Medîneti’l-Münevvera, ts.
• Gazzâlî, Muhammed, es-Sünnetü’n-nebeviyye beyne ehli’l-fıḳh ve ehli’l-ḥadîs̱. b.y.: Dâru’ş-Şurûk, ts.
• Gazzâlî, Muhammed, Türâs̱üna’l-fikrî fî mîzâni’ş-şer‘ ve’l-‘aḳl. Kahire: Dâru’ş-Şürûk, 5. Basım, 1424/2003.
• “Gurre”, el-Mevsû‘atu’l-fıḳḥiyye, 31/169-172. Kuveyt: Vizâratu’l-Evkâf Ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1412/1992.
• Hasûne, Ârif İzzuddîn, “Mikdâru diyeti’l-mer’eti’l-hurrati’l-müslime fi’n-nas ve’l-icmâ‘”, el-Mecelletü’l-Ürdüniyye fi’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, 7/1 (1432/2011), 153-189.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit, el-Kifâye fî ‘ilmi’r-Rivâye. b.y.: Dâiratü’l-Maarifi’l-Osmâniyye, 1357.
• Hırakî, Ebü’l-Kāsım Ömer b. Hüseyn, Muḫtaṣaru’l-Ḫıraḳî, tlk. Muhammed Züheyr Şâvîş. Dımaşk: Müessesetü Dâri’s-s-Selâme, 1378.
• https://İslâmonline.net/archive/هل-دية-المرأة-نصف-دية-الرجل؟/(Erişim 1 Kasım 2021)
• İbn Abdülber en-Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed. et-Temhîd limâ fi’l-Muvaṭṭâ mine’l-me‘ânî ve’l-esânîd. thk. Sa‘îd Ahmed A‘rab vd. 26 Cilt. Muhammediye-Tıtvân: Vezâretü’l-Evkâf Ve’ş- Şüûni’l-İslâmiyye, 1406/1986.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tûnisî, Makāṣıdü’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye. thk. Muhammed el-Habîb b. Hoca. 3 Cilt. b.y.: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1425/2004.
• İbn Balabân, Ebü’l-Hasen Emîr Alâüddîn Ali. el-İḥsân fî taḳrîbi Saḥîḥi İbn Ḥibbân. thk. thc. Şuayb Arnaûd. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1412/1991.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî. el-Muṣannef fi’l-eḥâdîs̱ ve’l-âs̱ar. thk. Usâme b. İbrâhîm b. Muhammed. 15 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse Li’t-Tıbâa Ve’n-Neşr, 1429/2008.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali b. Muhammed. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Saḥîḥi’l-Buḫârî. 13 Cilt. Kahire: Mektebetü Selefiyye, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali b. Muhammed. Lisânü’l-‘mîzân. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Mektebü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1423/2002.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali b. Muhammed. Ta‘rîfü ehli’t-taḳdîs bi-merâtibi’l-mevsûfîne bi’t- tedlîs (Ṭabaḳātü’l-müdellisîn). thk. Âsım Karyûtî. Zerka: Mektebetü’l-Menâr, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali b. Muhammed. Tehẕîbü’t-Tehẕîb. 15 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l- İslâmî, 1414/1993.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali b. Muhammed. Telḫîsü’l-hạbîr fî taḫrîci eḥâdîs̱i’r-Râfi‘iyyi’l-kebîr. thk. Hasen b. Abbâs b. Kutb. 4 Cilt. b.y.: Müessesetü Kurtuba, 1416/1995.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî. Merâtibü’l-icmâ‘. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1419/1998.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî. İ‘lâmü’l-muvaḳḳ‘în ‘an rabbi’l-‘âlemîn. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen. 7 Cilt. Cidde: Dâru İbni’l-Cevzî, 1423.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ el-Kaysî. Tefsîrü’l-Ḳur’âni’l-aẓîm. thk. Sâmî b. Muhammed es-Selâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1420/1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. thk. Muhammed Fuad Abdülbâki. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi Kütübi’l-‘Arabiyye, ts.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l- muḳteṣıd. thk. tlk. Muhammed Subhî vd. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1415.
• İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî Ahmed b. Yahya b. el-Murtazâ, el-Baḥrü’ẕ-ẕehhâr el-Câmî‘ li-meẕâhibi ‘ulemâ’i‘l- emṣâr. 6 Cilt. San‘a: Dâru’l-hikme, 1409/1988.
• İbnü’t-Türkmânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Osman b. İbrâhîm. el-Cevherü’n-naḳı̄ fi’r-reddi ᶜale’l-Beyhaḳı̄. 10 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• Kadızâde, Ahmed Şemseddîn. Netâ’icü’l-efkâr fî keşfi’r-rumûz ve’l-esrâr. thk. Abdurrezzak Gâlib el-Mehdî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ᶜİlmiyye, 1424/2003.
• Karadâvî, Yûsuf. Diyetü’l-mer’e fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Beyrut-Ammân: el-Mektebü’l-İslâmî, 1428/2007.
• Kur’ân Yolu. Diyanet İşleri Başkanlığı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. Basım, 2018.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Yemenî. el-Muvaṭṭa’. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1406/1985.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb. el-Ḥâvi’l-kebîr. thk. tlk. Ali Muhammed Muavvız vd. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1414/1994.
• Menûfî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. Kifâyetü’ṭ-ṭâlibi’r-rabbânî ‘alâ Risâleti İbn Ebî Zeyd el-Kayrevânî. thk. Ahmed Hamdî İmâm. 4 Cilt. Kahire: Matbaatu’l-Medenî, 1407/1987.
• Merginânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl. el-Hidâye. Thk. Naîm Eşref Nûr Muhammed. 8 Cilt. Karaçi: İdâretü’l-Kur’ân ve’l-‘Ulûmi’l-İslâmiyye, 1417.
• Muvaffakuddîn İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî. el- Muġnî. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî vd. 15 Cilt. Riyad: Dâru ‘Alemi’l-Kütüb, 1417/1997.
• Muvaffakuddîn İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî. el- Kâfî fi’l-fıḳhi’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel. thk. tlk. Muhammed Fâris vd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1414/1994.
• “Mûdiha”, el-Mevsû‘atu’l-fıḳḥiyye, 39/315-321. Kuveyt: Vizâratu’l-Evkâf Ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1412/1992.
• Mübârek, Ahmed b. Abdülazîz. Diyetü’l-mer’e fi’l-fıḳhi’l-İslâmî. b.y.: Dâru Zafîr, 1402/1981.
• Müzenî, Ebû İbrâhîm İsmâîl b. Yahyâ b. İsmâîl. el-Muḫtaṣar. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ‘İlmiyye, 1419/1998.
• Necefî, Ebü’l-Mecd Rıza b. Muhammed Hüseyn b. Muhammed. Cevâhiru’l-kelâm fî şerhi şerâi‘i’l-İslâm. thk. Haydar ed-Debbâğ. 44 Cilt. b.y.: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî, es-Sünenü’l-kübrâ. thk. tlk. Hasen Abdülmün‘im Şelebî.12 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünen. Riyad: Vizâretü’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1420/1999.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Mecmû‘ şerḥu’l-Müheẕẕeb. thk. Muhammed Necîb el-Mutî‘î. 23 Cilt. Cidde: Mektebetü’l-İrşâd, ts.
• Paçacı, İbrahim, “Diyet Bir Ceza Mıdır?”, Mütefekkir, 1/2 (2014), 87-105.
• Sâbık, Seyyid. Fıḳhu’s-sünne. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1425/2004.
• Sayâsine, Mustafa ‘Îd. Diyetü’l-mer’e fî dav’i’l-kitâb ve’s-sünne. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1415/1995.
• Seb‘âvî, Dâvud Sâlih Abdullah. “Mikdâru diyeti’l-mer’e ve cirâhâtuhâ fi’l-fıkhi’l-İslâmî”, Mecelletü’l-bühûs ve’d- dirâsâti’l-İslâmiyye, 30 (2013), 171-254.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed, Fetḥu’l-muġı̄s bi-şerḥi Elfiyyeti’l- ḥadîs̱ li’l-‘Irâḳî. thk. Abdülkerîm b. Abdillâh el-Hudayr vd. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü Dâri’l-Minhâc, 1426.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 31 Cilt. Beyrut: Dârul-Ma‘rife, 1409/1989.
• Sübkî, Ebü’l-Hasen Takıyyüddîn Ali b. Abdilkâfî b. Ali. el-İbtihâc fî şerhi’l-Minhâc. thk. Ahmed Cemâl er-Remzî vd. b.y.: Dâru’l-Bühûs Ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, ts.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdris. el-Üm. thk. Rıfat Fevzi. 11 Cilt. Mansura: Dâru’l-Vefâ, 1422/2001.
• Şehrezûrî, Ebû Amr Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsa, ‘Ulûmü’l-ḥadîs̱. thk. Nureddîn Itr. Dımaşk: Dâru’l- Fikr, ts.
• Şeltût, Mahmud. el-İslâm Aḳîde ve Şerî‘a. Kahire: Dâru’ş-Şürûk, 1421/2001.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. es-Seylü’l-cerrârü’l-mütefeddiḳ ‘alâ ḥadâ’iḳi’l-Ezhâr. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1425/2005.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ali b. Muhammed. İrşâdü’l-fuḥûl ilâ taḥḳîḳi’l-ḥaḳ min ‘ilmi’l-uṣûl. thk. Sâmî b. El-Arabî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-fadîle, 1421/2000.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. Neylü’l-evṭâr şerḥu Münteḳa’l-aḫbâr. 8 Cilt. Kahire: Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, ts.
• Şeybânî, Ebû Abdillah Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad. el-Asl. thk. Muhammed Boynukalın. 13 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Ḳur’ân. thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. 25 Cilt. b.y.: Dâru Hicr, 1422/2001.
• Teftazânî, Sa‘düddîn Mes‘ud b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî. Şerḥu’t-Telvîḥ ‘ale’t-Tavẓîḥ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• ‘Ûdeh, Abdülkâdir. et-Teşri‘u’l-cinâiyyü’l-İslâmî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kâtibi’l-Arabî, ts.
• ‘Udeh, Murâd. “Diyetü’l-mer’eti’l-müslime beyne’t-tansîf ve’l-müsâvât bi-diyeti’r-racul”, Mecelletü Câmiati’n- Necâh li’l-ebhâs, 27/3 (2013), 571-598.
• Yıldırım, Mustafa, Mecelle’nin Küllî Kaideleri. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2001.
• Zeydan, Abdülkerîm. el-Mufaṣṣal fî aḥkâmi’l-mer’e ve beyti’l-Müslim fi’ş-şerî‘a. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1413/1993.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. thc. Şuayb Arnaûd. 29 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1402/1982.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf b. Muhammed, Naṣbü’r-râye li-taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Hidâye. thk. Muhammed Avâme. 5 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Reyyân, ts..
• Zühaylî, Vehbe, el-Fıḳhu’l-İslâmî ve edilletuh. 8 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1405/1985.