Hadis ve Tasavvuf Ahlakı: Hâkim Tirmizî’nin Nevâdiru’l-Usûl Adlı Eseri Çerçevesinde Hadislerin Ahlakın İnşasına Etkisi Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 239 - 294, 30.06.2023

Muhammed Sıddık

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1230148

Öz

Bu çalışma, Hakîm Tirmizî’nin ahlaka dair tasavvurunu, bu tasavvuru hadislere nasıl dayandırdığını ve kendi sûfî meşrebine göre rivâyet ettiği hadisleri nasıl tevil ettiğini ele almaktadır. Hakîm Tirmizî, tasavvuf ve ahlak meselelerinde kendi görüşlerini delillendirmek için Kur’ân ve sünnete başvu-ran sûfîlerin en önde gelenlerindendir. Dolayısıyla bu çalışma, Nevâdiru’l-usûl adlı eseri çerçevesinde onun hadisleri ele alışını ve ahlaki meseleleri temellendirirken hadislere başvurma biçimini tahlil etmeyi hedeflemektedir. Çalışma, Hakîm Tirmizî’nin ahlâkî meselenin nazari çerçevesini ortaya koyduğunu, ahlakın, akıl marifet gibi ilgili kavramlarla ilişkisini tespit ettiğini, hadisleri ahlaki bir bakış ile okuduğunu ortaya koymaktadır. Ayrıca ahlak konusunu farklı açıdan ele alan Hakîm’in ahlak eserlerinde sıkça tartışılan farklı meseleleri ele alıp değerlendirdiği ve pratik etik konusuna değindiği neticesine varılmıştır. Dolayısıyla etik meselesinde belirgin bir eğilimi temsil ettiğini söyleyebiliriz. Ancak, onun hadislerin sıhhatine hiç temas etmediği gerçeğine işaret etmek gerekir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Sünnet, Ahlak, Hakîm Tirmizî, Nevâdiru’l-Usûl’, Sûfî Muhaddisler

Teşekkür

şimdiden size teşekkür etmek istiyorum

Hadith And Sufi Ethics: a Study on The Effect of Hadiths on The Construction Of Morals in The Framework of Al-Ḥakīm Al-Tirmidhī’s Work Titled Nawadir Al-Usūl

Öz

This study deals with al-Ḥakīm al-Tirmidhī’s conception of morality, how he bases this conception on hadiths and how he interprets hadiths according to his own Sufi disposition. al-Ḥakīm al-Tirmidhī is one of the foremost Sufis who resorted to the Qur'an and the Sunnah to prove his views on the issues of Sufism and morality. The study aims to analyze his handling of hadiths and the way he resorted to hadiths while grounding moral issues within the framework of his work Nawādir al-Uṣūl. The study reveals that al-Ḥakīm al-Tirmidhī revealed the theoretical framework of the moral issue, determined the relationship between morality and related concepts such as wisdom and ingenuity, and read the hadiths with a moral perspective. In addition, it was concluded that al-Ḥakīm, who deals with the issue of morality from a different perspective, deals with and evaluates different issues that are frequently discussed in works of ethics and touches on the issue of practical ethics. Therefore, we can say that it represents a clear trend in the issue of ethics. However, it should be pointed out that he never touched the authenticity of the hadiths.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Sunnah, Morality, al-Ḥakīm al-Tirmidhī, Nawādir al-Usūl, Sufi Muhaddith

الحديث والأخلاق الصوفية: دراسة في دور الأحاديث في بناء التصور الأخلاقي عند الحكيم الترمذي في إطار كتابه نوادر الأصول من أحاديث الرسول

Öz

تتناول هذه الورقة العلمية التصور الأخلاقي عند الحكيم الترمذي، وكيف بنى هذا التصور الأخلاقي اعتماداً على الأحاديث النبوية وتأويلها وفق مشربه الصوفي. يعد الحكيم الترمذي من أبرز ممثلي الصوفية الذين بذلوا جهدا في العودة إلى النصوص القرآنية والنبوية للتدليل على آرائهم الصوفية والأخلاقية، إذ تعد كتبه كتبا صوفية بثوب حديثي، وعلى هذا قامت الورقة بتحليل منهجية الحكيم الترمذي في تناول الأحاديث، وكيف وظف الأحاديث النبوية في إطار تأصيله للأخلاق داخل كتابه نوادر الأصول. توصلت الورقة إلى أن الحكيم الترمذي تعامل مع مسألة الأخلاق مؤصلا لها رابطاً بينها وبين بقية المفاهيم الأساسية كالعقل والدين والمعرفة، مدللاً على آرائه بالأحاديث بالاعتماد على قراءتها قراءة أخلاقية، مراعياً العلاقات والروابط بين تفرعات المسألة الأخلاقية. من طرف آخر فإنه تعامل مع المسألة الأخلاقية من عدة زوايا، حيث عالج بعض الإشكالات الأخلاقية وتطرق أيضا إلى الأخلاق العملية، وهذا ما يكسب تصوره أهمية، ومن هنا يمكن لنا القول بأنهم يمثل اتجاها متميزاً بنفسه في المقاربة الأخلاقية. وما يلاحظ القارئ لكتابه أنه لم يوجه اهتمامه لمسألة الصحة السندية، فلم نجد في كتابه تعرضا لمثل هذه المسائل.

Anahtar Kelimeler

الحديث، السنة، الأخلاق، الحكيم الترمذي، نوادر الأصول، المحدثون الصوفية

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. Müsned. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahira: Daru’l-Hadîs, 2001.
• Beyhakî. el-Esmâu ve’s-Sıfât. Thk. Abdullah Muhammed el-Haşidî. Cidde: Mektebetu’s-Sevâdî, 1993.
• Beyhakî. ez-zuhdu’l-Kebîr. Thk. Amir Ahmed Haydar. Beyrut: Mektebetu’l-Kutubi’s-Sakâfiyye, 1998.
• Beyhakî. Şuabu’l-İmân. Thk. Abdulali Abulhamîd Hâmid. Bumbay: ed-Daru’s-Selefiyye, 2003.
• Buhârî. Sahihu’l-Buharî. Thk. Muhammed Zuheyir Nâsır. Daru Tavki’l-Necâ, 1422.
• Ceyûşî, Muhammed İbrahim. el-Hakimu’t-Tirmizi, Dirâsetun li Esârihî ve Efkârihî. Kahira: Daru’n-Nahda, ty
• Derrâz, Muhammed Abdullah. Dustûru’l-Ahlâki fi’l-Kur’an. Trc. Abdussabûr Şahin. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1998.
• Deylemî. el-Firdevs bi-Meʾsûri'l-Hitâb. Thk. Said besyûnî Zeğlûl. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1986.
• Ebû dâvûd. Sünen, Thk. Thk. Şuayp Arnavut ve Muhammed Kâmil karabelli. Beyrut: Daru’r-Risâle, 2009.
• Ebû Muhammed el-Haris. Buğyetu’l-Bâhis an Zevâidi Müsnedi’l-Hâris. Thk. Hüseyin Ahmed el-Bakirî. El-Medîne: Merkezu Hidmeti’s-Sîyra ve’s-Sunneti’n-Nebeviyye, 1992.
• Ebû Nuaim el-Asbahânî. Hilyetu’l-Evliyâ. Kahira: Mektebetu’l-Hancî, 1996
• Ebû Tâlip el-Mekkî. Kûtu’l-Kulûb. Thk. Asım keyyâlî. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2005.
• Ebû Ya’lâ el-Mavsilî. Müsned. Thk. Hüseyin Selîm Esed. Dımaşk: Daru’l-Memûn, 1984.
• el-Curcânî. et-Tarifât. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ty
• el-Hüsaynî, Abdulmuhsin. el-Marifetu inde’l-Hakimi’t-Tirmizî. Kahira: Daru’l-Kitâbi’l-Arabi, ty.
• es-Selemî, Muhammed b. Hüseyin. Tabakâtu’s-Sufiyye. Thk. Mustafa Abdulkadir Ata Beyrut: Daru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1998.
• Fazlurrahmân. İslâm. Trc. Hassûn Serây. Beyrut: eş-Şebeketu’l-Arabiyye, 2017.
• Ğumârî, Ahmed b.Muhammed. el-Mudâvî li-ilali’l-Câmi’s-sağîr. Kahira: Daru’l-Kutubî, 1996.
• Ğumârî, Ahmed b.Muhammed. el-Muğir ale’l-Ahadisi’l-Mevdâati fi’l- Câmi’s-sağîr. Thk. Rabî’ Şâtîle. Beyrut: Dâru’l-Meşâri’, 2008.
• Hakîm Tirmizî. el-Ekyâsu ve’l-Muğterrîn. Thk. Ahmed Sâyih ve Seyyit Cumeylî. Kahira: el-Mektebu’s-Sekâfî, 1989.
• Hakîm Tirmizî. Nevâdiru’l-Usûl. Thk. Abdurrahmân Umeyra. Beyrut: Daru’l-Cîl, 1992.
• Haysâmî. Mecmeu’z-Zevâid ve Menba’u’l-Fevâid. Thk. Husâmeddîn Kudsî. Kahira: Mektebetu’l-Kudsî, 1994.
• İbn Abdiber. Câmiʿu Beyâni'l-ʿilm ve Fadlihî. Thk. Ebu’l-Eşbâl ez-Zuhayrî. Suudi: Daru İbnu’l-Cevzi, 1994.
• İbn Arrâk. Tenzîhü’ş-Şerîʿati’l-Merfûʿa ʿani’l-ahbâri’ş-Şenîʿati’l-Mevżûʿa. Thk. Abdulvahhâb Abdullatîf ve abdullah Sıddîk el-Ğumârî. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1399.
• İbn Ebi Şeybe. el-Musannef. Thk. Kemal Yusuf Hût. Riyad, Mektebetu’r-Ruşd, ty.
• İbn Hacer. el-Matâlibu’l-Aliye. Thk. Sad b. Nasır eş-Şeseri. Suudi: Daru’l-Asıma ve Daru’l-Gays, 1419.
• İbn Hacer. Lisânu’l-Mizân. Thk. Abdulfettah Ebu Ğudda. Beyrut: Dâru’l-Beşâir, 2002.
• İbn Kesîr. Tefsiru’l-Kur’ân. Thk. Sâmi b. Muhammed Selâme. el-Medîne: Daru Taybe, 1999.
• İbn Mâce. Sünen, Thk. Şuayp Arnavut, Adil Murşit ve Muhammed Kâmil karabelli. Beyrut: Daru’r-Risâle, 2009.
• İbn Manzûr. Lisânu’l-Arap. Beyrut: Daru Sâdır, 1414.
• İbn Teymiyye. Beyanu Telbisi'l-Cehmiyye. Thk. el-Medinetu’l-Munevvara: Mucammeu’l-Meliki Fehd, 1426.
• İbn Vahb. el-Câmi’u fi’l-Hadis. Thk. Mustafa Hasen Hüseyin Ebu’l-hayır. Riyad: Daru İbnu’l-Cevzi, 1995.
• İbni Asâkir. Tarîhu Medineti Dımaşk. Thk. Amr el-Amrâvî. Beyrut: Daru’l-Fikir, 1995.
• İbni Batta. el-İbânetu’l-Kubrâ. Thk. Rıza Mutî, Osman Eyyûbî ve Yusuf el-Vabil. Riyad: Daru’l-Râye, 1994.
• İrâkî. el-Muğnî an Hamli’l-Esfâr. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2005.
• Kelebâzî. el-Fevâidu’l-Meşhûra bi-Mâni’l-Ahbâr. Thk. Vacîh Kemâluddîn Zekî. Kahira: Daru’s-Selâm, 2008.
• Mâlik b. Enes. Muvatta. Thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî, Beyrut: Daru İhyâu’t-Turâsi’l-Arabî, 1985.
• Munâvî. Feydu’l-kadîr Şerhu’l-Câmi’s-Sağîr. Mısır: el-Mektebetu’l-Ticâriyye, 1356.
• Müslim b. Haccâc. Sahih’u-Müslim. Thk. Muhammed Fuad Abdulbâki. Beyrut: Daru İhyâu’t-Turâsi’l-Arabî.
• Suyûtî. el-leâliu’l-Masnûa. Thk. Salâh bç Muhammed ‘Uvayda. Beyrut: el-leâliu’l-Masnûa, 1996.
• Tabarânî. el-Mu’cemu’l-Evsat. Thk. Târık b. Avad b. Muhammed ve Abdulmuhsin İbrahim Hüseynî. Kahira: Daru’l-Harameyn, ty.
• Tabarânî. el-mu’cemu’l-Kebîr. Thk. Hamdî b. Abdulmecîd Selefî. Kahira: Mektebetu İbn Teymiyye, 1994.
• Tirmizî. Sünen. Thk. Beşşâr Marûf. Beyrut: Daru’l-Ğarbi’l-İslâmi, 1998.
• Ukaylî. ed-Duafâu’l-Kebîr. Thk. Abulmûti Kalecî. Beyrut: Daru’l-Mektebeti’l-İlmiyye, 1985.
• Zehebî. Mizânu’l-İtidâl. Thk. Alî Muhammed Bicâvî. Beyrut: Daru’l-Marîfe, 1963.
• Zehebî. Siyaru ‘Âlâmi’n-Nubelâ. Thk. Şuayıp Arnavuut. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1985.
• Gökçe, Ferhat. “Sûfîlerin Hadis ve Hadis İlimleri ile Münasebeti”. Oş Devlet Ünıversitesi, İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi, 24. Sayı (2018), 7-34. http://tfij.net/Makaleler/1859822058_ferhat_gokce_makale_sayi24.pf
• Karapınar, Fikret. “İlk Devir Sûfîlerin Hadis Birikimleri”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 7 / 2 (Eylül 2007): 37-56 http://marife.org/tr/pub/issue/37836/437052
• Knysh, Alexander. Tasavvuf Tarihi, tercüme. Nurullah Koltaş. İstanbul: Ketebe, 2020.
• Köktaş, Yavuz. İlk Dönem Sufiler Ve Hadis. İstanbul: Gelenek yayıncılık. 2010
• Saklan, Bilal. Sufi Muhaddisler. İstanbul: İnsan Yayınları, 2012
• Şeker, Necmeddin. “İlk Dönem Tasavvuf Erbabının Hadis İlmine Yaklaşımı”, EKEV AKADEMİ DERGİSİ 16/53 (Güz 2012), 111-131
• Tek, Abdurrezzak. Tarihi süreçte Tasavvuf ve Tarikatlar. Bursa: Bursa Akademi. 2016.
• Uysal, Muhittin. Tasavvuf Kültüründe Hadis. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012
• Yıldırım, Ahmet. “İlk Dönem Sûfîlerinin Peygamber ve Sünnet Anlayışları” Uludağ Üniversitesi İlahaiyat Fakültesi Dergesi 9/1 (2000), 393-399.
• Yıldırım, Ahmet. Tasavvun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakıf Yayınlar, 2013