Fusûlü’l-İmadî’nin Osmanlı Dönemi Fetâvâ Mecmualarına ve Hanefi Fıkıh Literatürüne Katkısı

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 17 - 51, 30.06.2023

Şerif Gedik

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1232507

Öz

Fürû-i fıkıh ve yargılama hukukuna dair konuları içeren meşhur Hidâye sahibi Burhâneddîn el-Mergînânî’nin (ö. 593/1197) torunu Ebü’l-Feth Zey-nüddîn el-İmâdî’e (ö. 670/1271) ait Fusûlü’l-İmâdî adlı eser, Osmanlı şeyhü-lislâmları başta olmak üzere birçok müftü, kadı ve fakihi etkileyerek müracaat edilen temel eserlerden biri olmuştur. Birçok fetvâ ve fürû-i fıkıh eserine kaynaklık etmesi açısından da eser, önem arz etmektedir. Fergana bölgesinde kaleme alınan eserin gerek Osmanlı coğrafyasında gerekse diğer Müslüman coğrafyalarda müracaat edilen önemli kaynaklardan birisi olması da eserin ne kadar değerli ve kıymetli olduğunu göstermektedir. Bu çalışmada, eserin önem ve kıymetine işaret edilerek, Osmanlı dönemi fetvâ mecmualarına ve Hanefi fıkıh literatürüne katkısı tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışmada Ebü’l-Feth Zeynüddîn el-İmâdî’nin hayatına değinilmiş, Fusûlü’l-İmâdî adlı eseri ise detaylı olarak incelenmiştir. Fusûlü’l-İmâdî’yi kaynak olarak kullanan Osmanlı Fetvâhâne’sinin en muteber fetâva mecmualarından kabul edilen bazı fetvâ eserlerine katkısı ele alınmış ve eserden yapılan bazı iktibaslara örnekleriyle birlikte yer verilmiştir. Ayrıca eserin, Hanefi fıkıh literatürüne katkısı Osmanlı dönemi bazı fürû-i fıkıh eserleri ile Mir’ât-ı Mecelle adlı eser esas alınarak incelenmiştir. Böylece Fusûlü’l-İmâdî’nin önemine, fıkıh ve fetvâ literatürüne katkısına işaret edilerek yeni çalışmalar için bu esere dikkat çekilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefi Fıkhı, Fusûlü’l-İmâdî, İmâdî, Fetâvâ Mecmuaları

Contribution of Fusûlü'l-İmadî to Ottoman Period Fatawa Journals and Hanafi Fiqh Literature

Öz

The work named Fusûlü'l-İmadî, which belongs to Ebü'l-Feth Zeynüddîn el-İmadî, the grandson of Burhaneddin el-Mergînânî, the owner of the famous Hidaye, which includes the subjects of Fürû-i Fiqh and the law of trial, has been one of the main works that has been applied by influencing many mufti, kadi and jurists, especially the Ottoman sheikhs. The work is also important in terms of being a source for many fatawa and fürû-i fiqh works. The fact that the work written in the Fergana region is one of the main sources referenced both in the Ottoman geography and in other Muslim geographies also shows that the work is valuable. In this study, by pointing out the importance and value of the work, it was tried to determine the contribution of the work to the Ottoman period fetâvâ mecmuas and Hanafi fiqh literature. In the study, the life of Ebü'l-Feth Zeynüddîn el-İmadî was mentioned, and his work Fusûlü'l-İmadî was examined in detail. The contribution of the Ottoman Fetvâhâne, which uses Fusûlü'l-İmadî as a source, to some of the fetâva works, which are accepted as one of the most respected fetâva journals, is discussed and some quotations from the work are included with their examples. In addition, the contribution of the work to the Hanafi fiqh literature was examined on the basis of some fürû-i fiqh works of the Ottoman period and the work called Mir'ât-ı Mecelle. Thus, by pointing out the importance of Fusûlü'l-İmadî and his contribution to the literature of fiqh and fatwa, this work was drawn attention to new studies.

Anahtar Kelimeler

İslamic Law, Hanafi Figh, Fusulu'l-İmadi, Imadi, Fatawa Journals

Kaynakça

• Aksoy, Hasan. “Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/485–486. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Altınsu, Abdülkadir. Osmanlı Şeyhülislâmları. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1972.
• Apaydın, Hacı Yunus. Yargılama Usûlüne Dair Câmiu’l-Fusûleyn. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2012.
• Arslan, Emine. “Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi’nin Fetvâ Mecmuası ve Kaynaklarının Değerlendirilmesi”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası, Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eseler XVI. Yüzyıl. 2017, 277–293.
• Atar, Fahrettin. “Fetvâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/486–496. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ateş, Mustafa. Son Dönem Osmanlı Fakihlerinden İbn Âbidîn’in Fıkıhçılığı (Reddü’l-Muhtâr Örneği). Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-‘ârifîn, esmâ’ü’l-mü’ellefîn. By.: Müessesetü’t-Târîhi’l-‘Arabî, ts.
• Bardakoğlu, Ali. “Hanefi Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/1–21. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bedreddin Simâvî. Câmiu’l-Fusûleyn. Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 119.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhiyye Kâmûsu. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, 1985.
• Buhârî, Burhânüddîn (Burhânü’ş-şerîa) Mahmûd b. Abdilazîz. ez-Zahîretü’l-Burhâniyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Cârullah, 650.
• Cici, Recep. “Osmanlı Klâsik Dönemi Fıkıh Kitapları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 3/5 (2005), 215–248.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Mucemü’t-Ta’rîfât. thk. Muhammed Sıddîk Minşâvî. Kahire: Dârü’l-Fazile, ts.
• Çatalcalı Ali Efendi. Fetâvâ-yı Ali Efendi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 1074.
• Çelebi, Kâtib. Keşfü’z-zunûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Dürrîzâde Mehmed Ârif Efendi. Netîcetü’l-Fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Serez, 1146.
• Ebü’l-Leys-Semerkandî. en-Nevâzil. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa, 418.
• Ençakar, Orhan. Hanefî Mezhebi Nevâdir Literatürü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Eser, Esra Kılavuz. 17 yüzyıl Şeyhülislâmlarından Çatalcalı Ali Efendi’nin (1631–1692) Fetâvâ’sı Işığında Fıkhi Düşünceleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Ergin, Hayri. 18. yy. Fetvalarına Göre Osmanlı’da Gündelik Hayat (Behcetü’l-Fetava) Örneği. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. 2006.
• Ferfûr, Muhammed Abdüllatîf Salih. İbn Âbidîn ve eseruhû fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Dımeşk: Dârü’l-beşâir, 2001.
• Gedik, Şerif. Câmiu’l-Fusûleyn İsimli Eseri Işığında Şeyh Bedreddin’in Fıkhi Görüşleri. Yalova: Yalova Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr şerhi Tenvîri’l-ebsâr. Beyrut: Dârü’l- Fikr, 1412/1992.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Mecmû‘atü resâ ‘ili İbn Âbidîn. Beyrut: ts.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn. Tâcü’t-terâcim. nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf. Dımeşk; Dârü’l- Kalem, 1992.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dâru’s-sadr, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn. Bahrü’r-râ’ik Şerhi Kenzi’d-dekâ’ik (Minhatü’l-Hâlik haşiyesiyle birlikte) thk. Zekeriyya Ümeyrât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l ‘İlmiyye, 1418/1997.
• İmâdî, Ebü’l-Feth Zeynüddîn. Fusûlü’l-ihkâm fi usüli'l-ahkâm. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, 297.5.
• İmâdî, Ebü’l-Feth Zeynüddîn. Fusûlü’l-ihkâm fi usüli'l-ahkâm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Rağıp Paşa, 561.
• Karaman, Hayreddin. İslam Hukuku. İstanbul: İrfan Yayınevi, 1974.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-mü’ellifîn: Terâcimü musannifi’l-kütübi’l-‘Arabiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleyman. Ketâîbü alâmi’l-ahyâr min fukahâî mezhebi’n-Nu’mâni’l-muhtâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Rağıp Paşa, 887.
• Kemalpaşazâde, Şemsüddîn Ahmed. Mühimmâtü’l-Müftî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Çorlulu Ali Paşa, 280.
• Koca, Ferhat. “Mesud Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/344–345. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Köse, Murteza. “Ferganalı Bir Hukukçu Mergınani ve Hidaye Adlı Eseri”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi.17 (Erzurum 2001), 345–363.
• Köse, Saffet. “Netîcetü’l-Fetâvâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/26–27. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Kudûrî, Ebü’l- Hüseyn Ahmed. el-Muhtasar, (el-Lübâb şerhiyle birlikte) Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 2010.
• Kureşî, Abdulkâdir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-mudiyye fî-tabakâti’l-Hanefiyye. nşr. Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1413/1993.
• Leknevî, Abdulhay. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Beyrut: Dârü’l-Ma‘ruf, ts.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmanî. haz. Nuri, Akbayar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Mergînânî, Burhâneddîn. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Abdülhay el-Leknevî. Karachi: Mektebetü’l- Büşrâ, 2011.
• Mergînânî, Nizâmeddîn b. Burhan. Cevâhiru’l-fıkh. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 00341.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Abdullah b. Mahmûd. el-İhtiyâr li-ta‘lîli’l-Muhtâr. thk. Şuây Arnavût. Dımeşk: Dâru’l-Risâleti’l- İlmiyye, 2009.
• Molla Hüsrev. Mir’atü’l-usû’l fî şerhi Mirkâti’l-vusûl. İstanbul: Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye Matbaası, 1321.
• Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi. Müeyyezzâde Mecmûası. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 1109.
• Nesefî, Necmüddîn Ömer. el-Fetâva’n-Nesefîyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fâtih, 2345.
• Nıgîb, Ahmed b. Muhammed Nasîrüddîn. el-Mezhebü’l-Hanefî. Rıyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2001.
• Öğüt, Sâlim. “Fetâvâ-yı Fevziyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/443. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Özel, Ahmet. Hanefi Fıkıh Âlimleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Özel, Ahmet. “İbn Nuceym (Hayatı ve Eserleri)”. Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi. 3 (Ankara 1979), 361–378.
• Özel, Ahmet. “Behcetü’l-Fetâvâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/346. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Özen, Şükrü. “Osmanlı Dönemi Fetvâ Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 3/5 (İstanbul 2005), 249– 378.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. en-Nevâzil. İstanbul: Süleymaniye, Hekimoğlu Ali Paşa, 418.
• Serkîs, Yûsuf İlyân. Mu‘cemü’l-matbûâti’l-‘Arabiyye ve’l-mu‘arrebe. Mısır: Matbaa‘ Serkîs, 1928.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme. el-Usûlü-s-Serahsî. nşr. Ebu’l Vefâ el-Efgânî İstanbul: 1990.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme. el-Mebsût. Beyrut: Dârü’l-M‘arife, 1989.
• Seyyid Feyzullah Efendi. Fetâvâ-yı Fevziyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 1112.
• Sezgin, Fuat. Geshichte des arabischen Schrifttums. Leiden: 1967–2010.
• Şeyhîzâde Damad Efendi. Mecmau’l-enhur fî şerhi Mülteka’l-ebhur. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998/1419.
• Şimşek, Murat. “Bir Hanefî Klasiği: Mergînânî’nin el-Hidâye’si ve Üzerine Yapılan Çalışmalar”. Türkiye Araştırmalar Literatür Dergisi 12/23 (2014), 279–321.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer. el-Muhtasar. nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. Kahire: 1370/1951.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa. eş-Şekâiku’n-Nu’maniyye fî ulemâi’d devleti’l-Osmâniyye. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1975.
• Turan, Şerafettin. “Kemalpaşazâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/238–240. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Büyük Osmanlı Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Yaman, Ahmet. “Kenzü’d-dekâ’ik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/261–262. İstanbul: TDV Yayınları, 2022.
• Yenişehirli Abdullah Efendi. Behcetü’l-Fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fâtih, 2276.
• Yıldız, Kemal - Nacar, Tayyip. “Mir’ât-ı Mecelle’de Belirtilen Mecelle Kaynakları” İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi. 20 (2012), 87–105.
• Zahîrüddîn Ebû Bekr b. Ahmed b. Ömer. el-Fevâ‘idü’z-Zahîriyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu, 423.
• Zahîrüddîn Ebû Bekr Ahmed b. Ömer. Fetâvâ’z-Zahîriyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Âşîr Efendi, 136.