Erken Dönem Kûfe’de Mescidlerin Fıkıh Tedrisatındaki Yeri ve Önemi

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 113 - 144, 30.06.2023

Abdullah Önder

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1244385

Öz

İslâm tarihi boyunca cami ve mescidler müslümanların hem ibadetlerini ifa ettikleri hem de ilmî faaliyetlerini icra ettikleri mekânlardan biri olmuştur. Bu anlamda İslâm kültür tarihinde müslümanlar medreselerin yaygınlaşmasına kadar Kur’an, tefsir, hadis ve fıkıh gibi ilimleri çoğunlukla bu mekânlarda öğrenmişlerdir. Özellikle müslümanların Mekke’den Medine’ye hicretleriyle birlikte burada inşa ettikleri Mescid-i Nebevî tam bir ilim merkezi haline gelmiştir. Bunda Ashâb-ı Suffe denilen kimselerin büyük payı vardır. Çünkü bunlar burayı hem barınak hem de okul olarak kullanmışlardır. Mescid-i Nebevî’nin bu fonksiyonu daha sonra inşa edilmiş Kûfe gibi şehirlerin mescidlerini etkilemiştir. 17/638 yılında Kûfe şehrinin kuruluşuyla birlikte şehrin merkezinde ve mahallelerinde mescidler inşa edilmiştir. Çeşitli vesilelerle buraya gelen sahâbe bilgi birikimlerini buradaki mescidlerde halka aktarmışlardır. Böylece Kûfe’deki mescidler ilk zamanlarında sahâbenin İslâmî ilimlere dair bilgilerini aktardıkları merkezler olmuştur. Zamanla bu mescidlerde çeşitli ilim halkaları kurulmuş, kurulan bu halkalarda âlimler kıraat, tefsir, hadis ve fıkıh birikimlerini sonraki nesillere aktarmışlardır. Özellikle bu mekânlardaki fıkıh halkalarında birçok önemli fakih yetişmiştir. Alkame b. Kays, Mesrûk b. Abdurrahman (el-Ecda‘), Esved b. Yezîd, İbrâhim en-Nehaî, Hammâd b. Ebî Süleyman, Ebû Hanîfe, Süfyân es-Sevrî, Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed gibi fakihler bunlardan bazılarıdır. Bu önemli fakihlerin fıkıh birikimlerini çoğunlukla Kûfe’deki mescidlerde edinmiş olmaları ve bunlardan bazılarının ise Hanefî mezhebinin oluşumunda önemli katkılarının olması, söz konusu mekânlardaki fıkıh tedrisatının nicelik ve niteliğini önemli kılmıştır. Neticede birçok fakihin yetişmesinde mekân hizmeti sunması açısından Kûfe’deki mescidlerin önemli rolünün olduğu görülmüş ve bu mekânların bu husustaki fonksiyonu çalışma konusu edilmiştir. Böylece bu çalışma cami ve mescidlerin tarihsel süreçteki fonksiyonunu sınırlı da olsa gün yüzüne çıkarmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Fıkıh, Tedrisat, Mescid, Kûfe

The Position and Importance of Masjids in Kufa in the Early Period in Fiqh Education

Öz

Throughout the history of Islam, mosques and masjids have been in a position where Muslims both perform their prayers and perform their scientific activities. In this sense, in the history of Islamic culture, Muslims mostly learned and taught sciences such as the Qur'an, tafsir, hadith and fiqh in these places until the spread of madrasahs. Especially the al-Masjid al-Nabawi, which the Muslims built here with their migration from Mecca to Medina, has become a full center of science. People called Companions of Suffa have a great share in this situation. Because they used this place both as a housing and a school. This function of al-Masjid al-Nabawi affected the mosques of cities such as Kufa. With the foundation of Kufa in 17/638, mosques were built in the center and in the quarters of the city. The Companions who came here for different reasons conveyed their knowledge to the public in these mosques. Thus, in the first period the masjids in Kufa became the centers where the Companions conveyed their knowledge of Islamic sciences. Over time, various scientific circles were established in these mosques, and scholars transferred their knowledge of tafser, hadith and fiqh to the next generations. Especially many important jurists were trained in these places. Some of them are ’Alqamah b. Qays, Masruq b. Abdurrahman, Aswad b. Yazīd, Ibrāhīm al-Naḥa’ī, Ḥammād b. Abū Suleimān, Abū Ḥanīfah, Sufyan al-Thawri, Abū Yūsuf and Imam Muhammad. That these important jurists mostly acquired their knowledge of fiqh in the mosques in Kūfa and that some of them had important effects on the formation of the Hanafi sect made important the quantity and quality of the fiqh education in these places. As a result, it has been seen that the masjids in Kūfa have an important role in the raising of many jurists and the function of these places in this regard has been studied. Thus, this study aims to reveal the function of mosques and masjids in the historical process, albeit limited.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Fıqh, Education, Mosque, Kūfa

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Ebû Bekr b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî. el-Muṣannef fi’l-ḥadîs̱. thk. Habiburrahman el-E‘zamî. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1403.
• Adıgüzel, Adnan. “İslâmiyet’in İlk Dönemlerinde Eğitim Öğretim”. Diyanet İlmi Dergi 37/2 (2001), 43-57.
• Ağırman, Mustafa. Hz. Muhammed (sav) Devrinde Mescid ve Fonksiyonları. İstanbul: Ravza Yayınları, 2010.
• Ağırman, Mustafa. “Hz. Peygamber’in Mescidde Yaptığı Sohbetler”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (2007), 99-123.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. Kitâbü’l-ʿİlel ve maʿrifeti’r-ricâl. Alemüʼl-Kütüb, 1997.
• Akın, Ahmet. “Tarihi Süreç İçinde Cami ve Fonksiyonları Üzerine Bir Dene-me”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/29 (2016), 179-211.
• Aksoy, Mehmet Abdullah. Suffa Ashâbı ve İslâm Hukukunun Oluşmasına Etkileri. İzmir: DEÜSBE, Basılmamış Doktora Tezi, 2010.
• Aras, Mehmet Özgü. Ebû Hanîfe’nin Hocası Hammad ve Fıkhi Görüşleri. İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
• Avcı, Mesut. “Kur’an ve Sünnette Sahabenin Fazileti ve Tarihsel Değeri”. İslami İlimler Araştırmaları Dergisi 1 (2019), 30-40.
• Aycan, İrfan vd. Emevîler Dönemi Bilim, Kültür ve Sanat Hayatı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîḫu Baġdâd. thk. Mustafa Abdulkadir Atâ. 24 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1417.
• Bardakçı, Mehmet Necmeddin. “İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe’nin İbadet Ahlâk, Zühd Ve Takvâ Anlayışı”. Hikmet Yurdu 12/24 (2019), 11-36.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Mustafa Dîb. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1. Basım, 1987.
• Cerâî, Ebû Bekr b. Zeyd. Tuhfetu’r-râkiu ve’s-sâcidu bi ahkâmi’l-mesâcid. Kuveyt: Vizâretu’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 1. Basım, 2004.
• Cevherî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Ca‘d. Müsned. thk. Amir Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü Nâdir, 1990.
• Cündî, Abdulhalim. Ebû Hanîfe batalu’l-Hürriyye ve’t-Tesâmuh fi’l-İslâm. Kahire: el-Meclisu’l-Ala li Şuûni’l-İslâm, 1966.
• Çetiner, Bedreddin. “Ahkâmü’l-Kur’ân”. 551-552. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân. es-Sünen. thk. Hüseyin Selim Esed ed-Dârânî. 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Muğnî, 2000.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah el-İsfahânî. Ḥilyetü’l-evliyâʾ ve ṭabaḳātü’l-aṣfiyâ. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1. Basım, 1988.
• Ebû Zehre, Muhammed. Ebû Ḥanîfe: Ḥayâtühû ve ʿaṣruhû-ârâʾühû ve fıḳhuhû. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 2. Basım, 1947.
• Gözütok, Şakir. Hz. Peygamber Döneminde Eğitim Öğretim. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Gözütok, Şakir. “İslam Eğitiminde Kadınlar”. Ana Hatlarıyla İslam Eğitim Tarihi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. thk. Mustafa Abdulkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr. et-Târîḫ. thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî. Riyad: Dâru Tayyibe, 3. Basım, 1985.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. İstanbul: İrfan Yayınları, 1980.
• Heysemî, Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Süleymân. Mecmaʿu’z-zevâʾid ve men-baʿu’l-fevâʾid. thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. Beyrut: Dâru’l-Fiker, 1994.
• İbn Abdülberr, Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. el-İstîʿâb fî maʿrifeti’l-aṣḥâb. Amman: Dâru’l-A’lâm, 2002.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen. Târîḫu medîneti Dımaşḳ. thk. Mu-hibuddin Ebi Saîd Ömer b. Ğurame el- Umerî. Beyrut: Dâru’l-Fiker, 1995.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullāh b. Muhammed. el-Muṣannef fi’l-eḥâdîs̱ ve’l-âs̱âr. thk. Kemal Yusuf el-Hût. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Ebû Hayseme, Ebû Bekr Ahmed. et-Târîḫu’l-kebîr. thk. Salâh b. Fethî Helel. Kahire: el-Fârûku’l- Hadîsiyye, 2006.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Tehẕîbü’t-Tehẕîb. thk. İbrahim ez-Zeybek - Adil Murşid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1995.
• İbn Hallikân, Ahmed b Muhammed. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1968.
• İbn Kayyim, el-Cevziyye. İʿlâmü’l-muvaḳḳıʿîn ʿan rabbi’l-ʿâlemîn. thk. Ebû Ubeyde, Meşhûr b. Hasan Alü Selmân. Cidde: Dâru İbni’l-Cevzî, 1423.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî. Dâru Hicr, 1997.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed. Kitâbü’ṭ-Ṭabaḳāti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1. Basım, 2001.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. Ṣıfatü’ṣ-ṣafve. thk. Mahmûd Fâhûrî. Haleb: Dâru’l- Ma‘rife, 1971.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed. Ġāyetü’n-Nihâye fî ṭabaḳāti’l-ḳurrâʾ. nşr. Gotthelf Bergstraesser. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddin. el-Muḫtâr min menâḳıbi’l-aḫyâr. thk. Me’mûn es-Sâğırcî, Muhammed Edîb el-Câdir, vd. 6 Cilt. Merkezü Zâyed li’t-Turâs ve’t-Târîh, 1. Basım, 2003.
• İbnü’l-İmâd, Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Abdülkādir el- Arnaûd, Mahmûd el-Arnaûd. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1. Basım, 1986.
• Kahtânî, Said b. Ali b. Vehf. el-Mesâcid. Riyad: Matbaatü Sefîd, ts.
• Karaman, Hayreddin. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Kâsımî, Cemâleddin. Islâhu’l-mesâcid mine’l-bed‘i ve’l-‘avâid. el-Mektebu’l-İslâmî, 1983.
• Kettânî, Muhammed Abdülhay. et-Terâtîbü’l-idâriyye (Niẓâmü’l-ḥükûmeti’n-nebeviyye). thk. Abdullah el-Halidî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkam, 2. Basım, ts.
• Kılıçer, M. Esad. İslâm Fıkhında Rey Taraftarları. Ankara: DİB. Yayınları, 1994.
• Önder, Abdullah. İbrâhim en-Nehaî, Fıkıhçılığı ve Hanefî Fıkhına Etkisi. Malatya: İÜSBE, Basılmamış Doktora Tezi, 2022.
• Râmhürmüzî, Ebû Muhammed İbn Hallâd el-Hasen. el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl beyne’r-râvî ve’l-vâʿî. thk. Muhammed ‘Ecâc el-Hatîb. Beyrut: Dâru’l-Fiker, 3. Basım, 1404.
• Saîd b. Mansûr, Ebû Osmân. es-Sünen. thk. Said b. Abdullah el-Hümeyd vd. Riyad: Dâru’l-Alûke, 1. Basım, 2012.
• Saymerî, Hüseyin b. Ali. Aḫbâru Ebî Ḥanîfe ve aṣḥâbih. Beyrut: Alemüʼl-Kütüb, 1985.
• Semhûdî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn. Vefâʾü’l-vefâ bi-aḫbâri dâri’l-Muṣṭafâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1419.
• Söylemez, M. Mahfuz. Bedevilikten Hadariliğe Kûfe. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Söylemez, M. Mahfuz. “Kûfe’nin Yetiştirdiği Mütebahhir Bir Âlim: İmam Azam Ebû Hanîfe Numan b. Sabit”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2015), 33-47.
• Sülemî, Ebû Mervân Abdülmelik b. Habîb. Kitâbü Edebi’n-nisâʾ (Kitâbü’l-Ġāye ve’n-nihâye). thk. Abdülmecîd Turkî. Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1992.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn. Tedrîbü’r-râvî fî şerḥi Taḳrîbi’n-Nevevî. thk. Abdulvahhab Abdullatif. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Riyad el-Hadîse, ts.
• Şahin, Rümeysa. Hüküm İfade Etmesi Açısından Mekkî Ayetler. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi SBE, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Âs̱âr. thk. Halid el-Avvâd. Kuveyt: Dâru’n-Nevâdir, 2. Basım, 2011.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Aṣl. thk. Muhammed Boynukalın. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Şimşek, Eyup. “Camilerde Eğitim”. Ana Hatlarıyla İslam Eğitim Tarihi. ed. Mustafa Köylü - Şakir Gözütok. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Şîrâzî, Ebû İshâk. Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾ. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’r-Râidu’l-Arabî, 1. Basım, 1970.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 2000.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd. el-Müsned. thk. Mu-hammed b. Abdulmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1999.
• Ya‘kūbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kūb. Târîḫu’l-Yaʿḳūbî. thk. Muhammed Sadık. Necef: el-Mektebetü’l- haydariyye, 1964.
• Yiğit, Metin. “İslam Hukuk Tarihinde Örnek Bir Teşebbüs: İmam Ebû Hanîfe’nin İlim Halkası”. İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2011), 139-156.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselâm, Tedmürî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1990.
• Zeylaî, Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf. Naṣbü’r-râye li-taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Hidâye. thk. Muhammed Avâme. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 1. Basım, 1997.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn. el-Aʿlâm. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.