Kur’ân’da Ḍ-r-r Kökünün Semantik Analizi

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 177 - 214, 30.06.2023

Faruk Özdemir

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1244867

Öz

Arapça kadim lügatlerde ḍ-r-r kökünün “zarar vermek”, “toplanmak” ve “kuvvet” olmak üzere üç esas manası vardır. Tarihî süreç içerisinden bu kök manalardan birçok kelime türemiş ve muhtelif anlamlar kazanmışlardır. Bu makalede ḍ-r-r kökünden türeyen kelimeler, semantik açıdan inceleme konusu yapılmıştır. Önce söz konusu kök ve müştaklarının etimolojik kökenleri ve ilk dönem Arapça sözlüklerdeki anlamları tahlil edilmiştir. Bu bağlamda zaman içerisinde kazandıkları hakikî ve mecazî manalar tespit edilmeye çalışılmıştır. Bunu yaparken cahiliye dönemi Arap şiirinden ve hadislerden de istifade edilmiştir. Akabinde ḍ-r-r kökü ve müştaklarının semantik açıdan anlam örgüsünü tespit edebilmek amacıyla bu kökle zıt anlamlılık ve yakın anlamlılık ilişkisine sahip olan sözcüklere yer verilerek anlam ilişkileri karşılaştırılmıştır. Kelimelerin her zaman taşıdıkları ve hangi sisteme girerlerse girsinler yitirmedikleri “esas mana”ları olduğu gibi kelimelerin kökünden gelmeyen fakat içinde bulundukları münasebet sisteminden doğan “izâfî mana”ları da vardır. O nedenle bundan sonraki aşamada ḍ-r-r kökü ve türevlerinin Kur’ân’daki kullanımlarına yer verilerek ilgili kelimelerin Kur’ân siyakında kazandıkları izâfî manaları tespit edilmeye gayret edilmiştir. Son olarak ḍ-r-r kökü ve türevleriyle semantik açıdan zıt anlamlı ve yakın anlamlı kelimelerin Kur’ân’daki muhtelif kullanımlarına yer verilerek anlam örgüsü belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân, Semantik, Etimoloji, Ḍ-r-r Kökü

Semantic Analysis of the Root “Ḍ-r-r” in the Qur’an

Öz

In the ancient Arabic dictionaries, the root “ḍ-r-r” has three main meanings: “to harm”, “to gather” and “strength”. In the course of history, many words have been derived from these root meanings and have acquired various meanings. In the present article, the words derived from the root “ḍ-r-r” are semantically analyzed. First, the etymological origins of the root as well as its compounds and their meanings in early Arabic dictionaries are analyzed. In this context, it was aimed to determine the literal and figurative meanings they acquired over time. In doing so, Arabic poetry of the Jahiliyyah period and hadiths were also utilized. Afterwards, in order to determine the semantic meaning pattern of the root “ḍ-r-r” and its compounds, words containing antonymous and proximate meaning relations with this root were included and their semantic relations were compared. While words have “essential meanings” that they always carry and do not lose no matter which system they enter, there are also “relative meanings” that do not originate from the root of words but arise from the system of relations they are in. For this reason, in the next stage, it was aimed to determine the relative meanings of the related words in the Qur’anic context by including the uses of the root “ḍ-r-r” and its derivatives in the Qur’an. Finally, various uses of words that have a semantically antonymous or proximate relationship with the root “ḍ-r-r” and its de-rivatives in the Qur’an were presented and their semantic pattern was tried to be determined.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Qur’an, Semantics, Etymology, Ḍ-r-r Root

Kaynakça

• Abdu’l-Bâkî, Muhammed Fuâd. el-Mu‘cemu’l-müfehres li elfâzı’l-Kur’âni’l-Kerîm. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1411/1990.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şu‘ayb el-Arnaûd vd. b.y.: Müessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Huseyn b. Mes‘ûd. Me‘âlimu’t-tenzîl. thk. Abdür-rezzâk el-Mehdî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1420.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh tâcu’l-luga ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Abdu’l-Gafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1407/1987.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Saydâ- Beyrût: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, ts.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhîd fi’t-tefsîr. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-luga. thk. Muhammed ‘Ivaz Mer‘ab. 8 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 2001.
• Fîrûzâbâdî, Ebû Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâmûsu’l-muhîd. Beyrût-Lübnân: Müessesetü’r- Risâle li’t-Tıbâ‘ah ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 8. Basım, 1426/2005.
• Gezgin, Ali Galip. Tefsirde Semantik Metod. İstanbul: Rağbet Yayınları, 3. Basım, 2018.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân b. Amr el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-‘ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî - İbrâhîm Sâmirrâî. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hilâl, ts.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. Hasen el-Ezdî. Cemheretu’l-luga. thk. Remzî Münîr Ba’lebekî. 3 Cilt. Beyrût- Lübnân: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs b. el-Münzir er-Râzî. Tefsîru’l- Kur’âni’l-‘Azîm. thk. Es’ad Muhammed et-Tayyib. Su‘ûdî Arabistan: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 3. Basım, 1419.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Zekeriyyâ. Mu‘cemu makâyîsi’l-luga. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Mu-hammed Fuâd Abülbâkî. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî – Faysal Îsâ el-Bâbî e-Halebî, ts.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmâîl. el-Muhassas. thk. Halîl İbrâhîm Ceffâl. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t- Turâsi’l-‘Arabî, 1417/1996.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmâîl. el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-a‘zam. thk. Abdulhamîd Hindâvî. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1421/200.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâluddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed. Zâdu’l-mesîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. thk. Abdürrezzâk el-Mehdî. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabiyy, 1422.
• İzutsu, Toshihiko. Kur’ân’da Allah ve İnsan, çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmî’ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhîm Atfîş. 20 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1384/1964.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta’. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 1 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1406/1985.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtü ehli’s-sünne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1426/2005.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. Tefsîru’l-Mâverdî: en-Nüket ve’l-‘uyûn. thk. es-Seyyid b. Abdilmaksûd b. Abdirrahîm. 6 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Mukâtil b. Süleymân, Ebu’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullâh Mahmûd Şehhâte. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1423.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî. el-Câmiu‘s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım el-Huseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân ed- Dâvûdî. Dımeşk-Beyrût: Dâru’l-Kalem-ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1412.
• Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer Fahruddîn. et-Tefsîru’l-kebîr, Mefâtîhu’l-gayb. Beyrût: Dâru İhyâi’t- Turâsi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1420.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Kur’ân. thk. Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1422/2002.
• Sem‘ânî, Ebu’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr. Tefsîru’l-Kur’ân. thk. Yâsir b. İbrâhîm - Ganîm b. Abbâs. Riyâd: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Tefsîru’s-Semerkandî: Bahru’l-‘ulûm. thk. Ali Muhammed Mu‘avvid - Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 3 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1413/1993.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîl-i âyi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. b.y.: Müessesetu’r-Risâle, 1420/2000.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma’rûf. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l- Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed. el-Vasîd fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. thk. ‘Âdil Ahmed Abdilmevcûd vd. 4 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415/1994.
• Yakıt, İsmail. “Doğru Bir Kur’ân Tercümesinde Semantik Metodun Önemi”. S.D.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1994), 17-24.
• Yıldız, İbrahim. Kur’ân’da Psikolojik Şiddet. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2021.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk Murtazâ el-Huseynî. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l- kâmûs. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Ahmed. el-Keşşâf ‘an hakâiki ğavâmidı’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabiyy, 3. Basım, 1407.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Ahmed. Esâsu’l-belâğa. thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûnu’s- Sûd. 2 Cilt. Beyrût-Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1419/1998.