Mağrib ve Kuzey Afrika Bölgesinde Nâfi‘ Kirâati ve On Tarîki

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 325 - 358, 30.06.2023

Alaaddin Salihoğlu

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1256248

Öz

Hicrî ilk üç asırda Medine başta olmak üzere Mekke, Kûfe, Basra ve Şam gibi yerleşim merkezlerinde ilk kırâat ekolleri ortaya çıkmıştır. Bu şehirlerde yoğunlaşan kırâat çalışmaları, yapılan fetihler ve yürütülen İslâmlaştırma faaliyetlerine paralel olarak yeni fethedilen coğrafyalara yayılmış, farklı faktörlerin etkisi altında bazı kırâatler belli bölgelerde hâkim olmuştur. İlk kırâat ekolleri arasında ayrı bir yere sahip olan yedi kırâat imamından Nâfi‘ b. Abdirrahman el-Medenî’nin (ö. 169/785) kırâati Medine’de öne çıkmıştır. Resulullah’ın şehrinin kırâat birikimini yansıtması bakımından büyük önem arz eden bu kırâat, İslamiyet’in erken dönemlerinden itibaren Mağrib ve Kuzey Afrika bölgesinde yayılmaya başlamıştır. Bu bölgede Medine kırâat ekolü insanların teveccühüne mazhar olmuş ve böylece asırlarca tercih edilen hemen hemen tek kırâat olmuştur. Nitekim geçmişten günümüze kadar bölgede basılan mushaflar bu kırâate göre olmuştur.
Bu çalışmada Mağrib ve Kuzey Afrika bölgesinde Nâfi‘ kırâatinin tarihî serencamına ilişkin safhalara ışık tutulmuştur. Bu bağlamda bölgenin fethin-den itibaren buraya intikal eden ilk kırâatler üzerinde durduktan sonra Nâfi‘ kırâatinin bölgeye girişi, öncüleri, gelişmesi ve tarihsel sürecine dair bir değerlendirme yapılmıştır. Ardından Nâfi‘ kırâatinin bölgede yayılmasının sebeplerine yer verilmiş, bu denli tercih edilmesinin nedenleri analiz edilmiştir. Akabinde İslam dünyası genelinde Nâfi‘ kırâatinin tedrisatı ve kırâat ilminin ana kaynaklarındaki rivâyet ve tarîkleri hakkında malumat verilmiştir. Daha sonra Mağrib özelinde söz konusu kırâatin tedrisatı ve diğer İslam coğrafyalarından temayüz ettiği (Aşere-i Nâfi‘iyye) eğitim programı ile on tarîk ortaya konmaya çalışılmıştır. Çalışmada yöntem bakımından mukayese ve tarama metodu kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mağrib ve Kuzey Afrika, Nâfi‘ Kırâati, Verş, Kâlûn, Aşere-i Nâfi‘iyye

Nâfı's Qırā’a and the Ten Ways in the Maghrıb and North Afrıca Regıon

Öz

In the first three centuries of Hijri, the first schools of qırā’a emerged in cities such as Medina, Mecca, Kufa, Basra and Damascus. The science of qırā’a concentrated in these cities spread to the newly conquered geographies in parallel with the conquests and the Islamization activities carried out, and under the influence of different factors, some qırā’a’s became dominant in certain regions. Having a special place among the first schools of recitation, Nāfi' b. Abdirrahman al- Madanī’s (d. 169/785) qırā’a gained fame in Medina. This qırā’a, which is of great importance in terms of reflecting the accumulation of recitation of the city of the prophet, has begun to spread in the Maghreb and North Africa regions since the early periods of Islam. In this region, the Medina school of qırā’a was favored by the people and thus became almost the only qırā’a preferred for centuries. As a matter of fact, the mushafs in the region in question have been printed according to this qırā’a from past to the present day.
In this study, the phases of the historical progress of Nāfi‘ qırā’a in Ma-ghrib and North Africa are shed light on. In this context, after dwelling on the first qırā’as transferred to the region since the conquest, an evaluation has been made on the entry of Nāfi‘ qırā’a to the region, its pioneers, development and historical process. Then, the reasons and motives behind the spread of Nāfi‘ qırā’a in the region are given, and the reasons for its preference in the region are analysed. Afterwards, information was given about the teaching of Nâfi' qırā’a and its riwāyahs (narrations) and tareqs (ways) in the main sources of recitation. Then, the education of the Nâfi' qırā’a in Maghrib and the ten ways, with al-Ashara al-Nāfe'eyya education program which was distinguished from other Islamic geographies, were tried to be revealed.

Anahtar Kelimeler

Maghrib and North Africa, Nāfi, Qālûn, Warsh, Ten Ways of Nāfi

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Mahmûd. el-Ḫavâric fî bilâdi’l-Maġrib. kasablanka: Dâru’s-Sekâfe, 2. Basım, 1985.
• Adıgüzel, Adnan. “Mağrib ve Endülüs’ü Birleştiren Lider Yusuf b. Taşfîn”. İstem 16/32 (2018), 231-257.
• Akaslan, Yaşar. “Endülüs’ün Kıraat İlmindeki Yeri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 19/1 (2019), 107-139.
• A‘râb, Sa‘id. el-Ḳurrâʾ ve’l-Ḳırâʾât fi’l-Maġrib. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmiyy, 1. Basım, 1990.
• Avvâd, Hamza. “Ḳırâʾa fî mahṭûṭi: ed-Dürretü’l-marḍıyye fi’ṭ-ṭuruḳi’l-ʿaşriyye”. el-Mecelletü’l-Cezâiriyye li’l- Mahtûtât 14/1 (2019), 55-73.
• Bârî, Muhammed - Küreydiyye, Said. el-Müslimûn fî ġarbi İfrîḳıyâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2007.
• Başal, Abdulhalim. Endülüs Kıraat Ekolü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2022.
• Başal, Abdulhalim. “İbnü’l-Cezerî’nin (ö. 833/1429) Müncidü’l-Muḳriîn Adlı Eserinin Endülüs Kıraat Ekolü Açısından Kaynak Değeri”. Hitit İlahiyat Dergisi 21/1 (2022), 1-32.
• Bennâ, Ahmed b. Muhammed el-. İtḥâfü fużalâʾi’l-beşer bi’l-ḳırâʾâti’l-erbaʿate ʿaşer. thk. Şa‘bân M. İsmâîl. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1987.
• Bûclîlî, Muhammed b. Ebi’l-Kâsım el-. et-Tebṣıra fi’l-ḳırâʾati’l-ʿaşere. thk. Hüseyin Va‘lîlî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2013.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd ed-. Câmiʿu’l-beyân fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. thk. Muhammed el-Cezâirî. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 2005.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd ed-. et-Taʿrîf fi’ḫtilâfi’r-ruvât ʿan Nâfiʿ. thk. Muhammed es-Sehâbî. Rabat: Matba’atü Varrâkati’l-Fadîle, ts.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd ed-. et-Teysîr fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. thk. Halef Hammûd eş-Şağdelî. Hail: Dâru’l- Endelüs, 1. Basım, 2015.
• Ebû Zehra, Muhammed. Târîḫu’l-meẕâhibi’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabiyy, ts.
• Ebü’l-İzz el-Kalânisî, Muhammed b. el-Hüseyn. el-Kifâyetü’l-kübrâ fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr. thk. Cemâlüddîn Şeref. Tanta: Dâru’s-Sahâbe, 1. Basım, 2003.
• Felâte, Ravza. “el-Medresetü’l-Maġribiyye fi’l-ḳırâʾât”. Câmiatü’l-Minye Külliyyetü Dâri’l-Ulûm Mecelletü’l- Ulûmi’l-İslâmiyye, 593-620.
• Fıkî, İsâmüddin el-. Târîḫu’l-Maġrib ve’l-Endelüs. Kahire: Mektebetü Nehdati’ş-Şark, 1984.
• Gökdemir, Ahmet. “Hicrî İlk Beş Asırda Endülüs’te Kıraat İlminin Durumu”. Dicle İlahiyat Dergisi 19/2 (2017), 160- 177.
• Hamîtû, Abdülhâdî. Ḳırâʾatü’l-İmâm Nâfiʾ ʾinde’l-maġâribe. Fas: Fas DİB, 2003.
• Harîrî, Muhammed Îsâ el-. Târîḫu’l-Maġribi’l-İslâmî ve’l-Endelüs fi’l-ʿaṣri’l-Merînî. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, 2. Basım, 1987.
• Humeydî, Muhammed Fettûh el-. Ceẕvetü’l-muḳtebis fî ẕikri vülâti’l-Endelüs. thk. Beşşâr Marûf. Tunus: Dâru’l- Garbi’l-İslâmiyy, 2008.
• Hüzelî, Ebü’l-Kâsım Yûsuf b. Alî b. Cübâre el. el-Kâmil fi’l-ḳırâʾât. thk. Cemâl eş-Şâyib. Müessesetü Semâ, 1. Basım, 2007.
• İbn Ebi’d-Dıyâf, Ebü’l-Abbâs Ahmed. İtḥâfü ehli’z-zamân bi-aḫbâri mülûki Tûnis ve ʿahdi’l-emân. thk. Lecnetü Vizâreti’s-Sekâfe. Beyrut: ed-Dâru’l-Arabiyyetü li’l-Kitâb, 1999.
• İbn Galbûn, Ebü’l-Hasen Tâhir b. Abdilmün‘im. et-Teẕkire fi’l-ḳırâʾâti’s̱-s̱emân. thk. Eymen Rüşdî Süveyd. 2 Cilt. Cidde: el-Cemâatü’l-Hayriyye, 1. Basım, 1991.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed. el-Muḳaddime. thk. Abdullah ed-Dervîş. 2 Cilt. Şam: Dâru Ya’rub, 1. Basım, 2004.
• İbn Hazm, Alî b. Ahmed. Resâʾilü İbn Ḥazm. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye, 2. Basım, 1987.
• İbn İzârî, Ahmed b. Muhammed. el-Beyânü’l-muġrib fî (iḫtiṣāri) aḫbâri mülûki’l-Endelüs ve’l-Maġrib. thk. Beşşâr Marûf. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmiyy, 2013.
• İbn Mihrân, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. el-Ġāye fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr. thk. Muhammed Gıyâs el-Canbâz. Riyad: Dâru’ş-Şevvâf, 1990.
• İbn Mücâhid, Ahmed b. Mûsâ. Kitâbü’s-Sebʿa fi’l-ḳırâʾât. thk. Şevkî Dayf. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts.
• İbn Sahnûn, Muhammed. Âdâbü’l-muʿallimîn (ve’l-müteʿallimîn). thk. Mahmud Abdülmevlâ. Cezayir: eş- Şeriketü’l-Vataniyye, 1981.
• İbn Süfyân, Muhammed b. Süfyân el-Kayrevânî. el-Hâdî fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. thk. Hâlid Ebü’l-Cûd. Kahire: Dâru İbâdi’r-Rahmân, 1. Basım, 2011.
• İbn Şüreyh, Muhammed b. Şüreyh. el-Kâfî fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. thk. Ahmed eş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbnü’l-Bâziş, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Ali. el-İḳnâʿ fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. thk. Cemâlüddîn Şeref. Tanta: Dâru’s-Sahâbe, 1. Basım, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed. Ġāyetü’n-Nihâye fî ṭabaḳāti’l-ḳurrâʾ. thk. G. Bergstraesser. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1. Basım, 2006.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ. Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik li-maʿrifeti aʿlâmi meẕhebi Mâlik. thk. Muhammed b. Tâvît et-Tancî. 4 Cilt. Rabat: Fas Diyanet İşleri Bakanlığı, 1. Basım, 1965.
• Kettânî, Muhammed b. Ca‘fer el-. Selvetü’l-enfâs fî men uḳbire mine’l-ʿulemâʾ ve’ṣ-ṣuleḥâʾ fî Fâs. thk. Muhammed Hamza el-Kettânî. 3 Cilt. Fas: el-Mevsû’a el-Kettâniyye li’Târihi Fas, 1. Basım, ts.
• Mahlûf, Muhammed b. Muhammed. Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî ṭabaḳāti’l-Mâlikiyye. thk. Abdülmecid Hayyâlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 2003.
• Mahmûd, Hasan Ahmed. Ḳıyâmü devleti’l-Murâbıṭîn. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1956.
• Makkarî, Ahmed b. Muhammed. Nefḥu’ṭ-ṭîb min ġuṣni’l-Endelüsi’r-raṭîb. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdir, 1968.
• Mâlikî, Ebû Ali Hasan b. Muhammed el-. er-Ravża fi’l-kırâʾâti’l-ihdâ ʿaşere. thk. Nebil Âl İsmâil. Riyad: İmam Muhammed b. Suud, Doktora Tezi, 1415.
• Mâriğnî, İbrâhîm b. Ahmed el-. Delîlü’l-ḥayrân ‘alâ mevridi’ẓ-ẓamʾân fî fenneyi’r-resmi ve’ż-żabt. thk. Abdülaziz el-Anezî. Kuveyt: Kuveyt Diyanet İşleri Bakanlığı Yayınları, 2011.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: Otto, 1. Basım, 2016.
• Muhammed Emin Efendi. ʿUmdetü’l-ḫillân fî îżâhi zübdeti’l-ʿirfân. İstanbul: Âsitâne Matbaâsı, 1287.
• Murâdî, Muhammed Halîl el-. Silkü’d-dürer fî aʿyâni’l-ḳarni’s̱-s̱ânî ʿaşer. Bulak: al-Matbaatü’l-Mîriyye, 1301.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları (Siyasi Tarih). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• Sallâbî, Ali Muhammed es-. Devletü’l-Muvaḥḥidîn. Amman: Dâru’l-Beyârık, 1. Basım, 1998.
• Süveyd, Eymen Rüşdî. es-Selâsilü’ẕ-ẕehebiyye. Cidde: Dâru Nûri’l-Mektebât, 1. Basım, 2007.
• Şehrezûrî, el-Mübârek b. el-Hasen eş-. el-Miṣbâḥu’ẓ-ẓâhir fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşri’l-bevâhir, ts.
• Şelebî, Hind. el-Ḳırâʾâtü bi-İfrîḳiyye. ed-Dâru’l-Arabiyyetü li’l-Kitâb, 1983.
• Şerkâvî, İsmâîl eş-. Hidâyetü’l-Laṭîf ilâ ṭuruḳi Nâfiʿi’l-ʿaşere min kitâbi’t-Taʿrîf. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Yiğit, İsmail. “Meşrikîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/377-378. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed ez-. Maʿrifetü’l-ḳurrâʾi’l-kibâr. thk. Beşşâr Marûf. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 2. Basım, 1988.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed ez-. Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ. thk. Abdurrahman el-Ma‘lemî. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-‘İlmiyye, 1374.
• Muṣḥafü’l-Cemâhîriyye. Libya: el-Hey’etü’l-‘Âmme li’l-Evkâf, 2. Basım, 1980.