İslam Hukuku Açısından Çift Bozan Vergisi

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 763 - 802, 30.06.2023

Akif Dursun

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1263946

Öz

Osmanlı Devleti’nde temel gelir kaynağı, kendinden önceki ve dönemindeki diğer devletler gibi, topraktır. Bu sebepten özellikle hububat üretiminde kullanılan arazilerin özel mülkiyete tabi olmasından kaçınılmış ve mirî veya memleket arazisi adıyla devlete ait olmasına özen gösterilmiştir. Bu durum, arazinin işlenmesi ve buradan gelir elde edilmesi meselesini ortaya getirmektedir. Osmanlı Devleti kendinden önceki devletlerin de uyguladığı tımar sistemini daha da geliştirmiş ve arazileri verimine göre belli büyüklükte bölerek ailelere tahsis etmiş; bu ailelerden de “çift resmi”, “raiyyet resmi” veya “kulluk akçası” denilen bir vergi ödemesini istemiştir. Sistem köylünün toprağı işlemesi, böylece hem ürün istihsalini sağlayıp gıda güvenliğini tehlikeye atmamak hem de devletin ihtiyacı olan vergi gelirini temin etmek üzerine kuruludur. Bu sebeple köylünün toprağını terk etmemesi gereklidir. Bunu temin için alınan tedbirlerin birisi “cebrî ikamet” diğeri “çift bozan resmi”dir. Bunlarla ilgili düzenlemeler Fatih Sultan Mehmet zamanından itibaren Kanunnamelerde yer almış; hukuken 1858 Arazi Kanunnamesi’ne kadar da yürürlükte kalmıştır.
Kanunnameleri hazırlayan nişancıların fıkha vâkıf insanlar olması ve kanunların en azından teorik olarak şeyhülislamın onayından geçtiğinin kabulü nedeniyle Osmanlı âlimleri arasında 17. yüzyıl ortalarına kadar bu düzenlemelere karşı çıkan biri bilinmemektedir. Tımar sisteminin ciddi şekilde bozulması ve köylüye dönük zulümlerin artması nedeniyle 17. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Hayreddin Remlî başta olmak üzere Şam bölgesi alimleri arasında çift bozan ve cebrî ikamete dair eleştirilerin başladığı ve bunun şiddetini artırdığı görülmektedir. Nitekim bununla alakalı müstakil iki risale kaleme alınmıştır. İstanbul uleması da kısmen bundan etkilenmiştir.
Bu makalede temel olarak çift bozan resmi ve İslam hukuku açısından durumu incelenecektir. Konuyla alakalı lehte aleyhte tüm görüşler elden geldiği kadar ortaya konarak bir değerlendirme yapılacak ve farklı bir bakış açısı ortaya konmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku, Faradî, Nablusî, çift resmi, çift bozan

Çift Bozan (lit. Farm Breaker) Tax in Terms of Islamic Law

Öz

The primary source of income in the Ottoman Empire, like in other pre-vious and contemporary states, was land. For this reason, the private ownership of land, especially those used for grain production, was avoided, and efforts were made to keep them as state-owned or public lands known as "mirî" or "memleket arazisi". This situation brings up the issue of cultivating the land and generating income from it. The Ottoman Empire further developed the timar system, which was also implemented by the previous states, and allocated land to families based on its productivity by dividing it into certain sizes. These families were required to pay a tax known as "çift resmi", "raiyyet resmi", or "kulluk akçası." The system was based on the cultivation of the land by the peasants, thus ensuring both the production of crops without venturing food security and providing the state with the necessary tax revenue. Thus, it was necessary for the peasants not to abandon their land. One of the precautions taken to ensure this was "cebrî ikamet" (compulsory residency), and the other was "çift bozan resmi" (a tax imposed on those who leave their land uncultivated). Regulations regarding these measures have been included in the Kanunnames (legal codes) since the time of Fatih Sultan Mehmet, and they remained in effect until the 1858 Land Code.
Since the nişancıs who prepared the Kanunnames had a good command in Islamic fiqh and the laws were at least theoretically approved by the sheikh al-islam until the mid-17th century, no one among the Ottoman scholars was known to oppose these regulations. Due to the serious disruption of the timar system and the increasing oppression of the peasants, criticisms of the "çift bozan" and "cebrî ikamet" measures began among the scholars in the Damascus region, led by Hayreddin Remlî, in the second half of the 17th century. This criticism intensified over time. In fact, two separate treatises were written on this issue. The scholars in Istanbul were also partly affected by this criticism.
In this article, the "çift bozan" tax and its status in Islamic law will be primarily examined. All views in favor or against this issue will be put forth as much as possible, and an evaluation will be made while trying to come up with a different perspective.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, Faradi, Nabulsi, çift resmi, çift bozan.

Kaynakça

• Abdullah Efendi, Yenişehirli. Behcetü’l-fetâvâ mea’n-nukûl. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1266.
• Abdürrahim Efendi, Menteşizade. Fetâvâ-yı Abdürrahîm. 2 Cilt. İstanbul: Darü’t-Tıbaati’l-Ma’mure, 1243.
• Afyoncu, Erhan. “Nişancı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/156-158. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaûd vd. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1421/2001.
• Akdağ, Mustafa. “Celâlî Fetreti”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 16/1-2 (1958), 53-107.
• Akdağ, Mustafa. “Genel Çizgileriyle XVII. Yüzyıl Türkiye Tarihi”. Tarih Araştırmaları Dergisi 4/6-7 (1966), 201-247.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: I. Ahmed, I. Mustafa ve II. Osman Devirleri Kanunnameleri (1012/1603-1031/1622). 9 Cilt. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1996.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: III. Murat Devri Kanunnameleri / III. Mehmed Devri Kanunnameleri. 9 Cilt. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1994.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: Kanuni Sultan Süleyman Devri Kanunnameleri. 9 Cilt. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1992.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: Kanuni Sultan Süleyman Devri Kanunnameleri / II. Selim Devri Kanunnameleri. 9 Cilt. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1994.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: Kanuni Sultan Süleyman Devri Kanunnameleri: II. kısım Kanuni Devri Eyalet Kanunnameleri (II). 9 Cilt. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1993.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: Osmanlı Hukukuna Giriş ve Fatih Devri Kanunnameleri. 9 Cilt. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1990.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnameleri. 9 Cilt. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1991.
• Akgündüz, Ahmet. Şeyhü’l-İslam Ebüssu’ud Efendi Fetvaları = Fetava-yı Ebüssuud Efendi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2018.
• Aladdın, Bakrı. “Deux Fatwā-s Du Šayḫ ʿabd Al-Ġanī Al-Nābulusī (1143/1731): Présentatıon Etédıtıon Crıtıque”. Bulletin d’études orientales 39/40 (1987-1988) (ts.), 7-37.
• Albayrak, Sadık. Budin Kanunnamesi ve Osmanlı Toprak Meselesi. İstanbul: Tercüman Gazetesi, 1973.
• Altın, Hatice. B 180 numaralı (1763 tarihli) Bursa Mahkemesi Defteri. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Aydınlı, Abdullah. “Ebû Zer el-Gıfârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/266-269. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Barkan, Ömer. “Osmanlı İmparatorluğunda Çiftçi Sınıfların Hukuki Statüsü”. Ülkü (1. Seri): Halkevleri Mecmuası/Dergisi IX/49 (1937), 33-48.
• Barkan, Ömer. “Osmanlı İmparatorluğunda Çiftçi Sınıfların Hukuki Statüsü”. Ülkü (1. Seri): Halkevleri Mecmuası/Dergisi IX/50 (1937), 101-116.
• Barkan, Ömer. “Osmanlı İmparatorluğunda Çiftçi Sınıfların Hukuki Statüsü”. Ülkü (1. Seri): Halkevleri Mecmuası/Dergisi X/58 (1937), 293-302.
• Barkan, Ömer. “Osmanlı İmparatorluğunda Çiftçi Sınıfların Hukuki Statüsü”. Ülkü (1. Seri): Halkevleri Mecmuası/Dergisi X/56 (1937), 147-159.
• Barkan, Ömer. “Türkiye’de Toprak Meselesinin Tarihi Esasları”. Ülkü (1. Seri) : Halkevleri Mecmuası/Dergisi XI/61 (1938), 51-63.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası XI/1-4 (1950 1949), 524-569.
• Bilgin, Arif. İstanbul Müftülüğü Şer’iyye Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 142 no’lu Feramin ve Hüccet Defteri’ne göre (1622-1623) Osmanlı ekonomisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1994.
• Coşkun Yılmaz (ed.). Bab Mahkemesi 150 Numaralı Sicil (H. 1143-1144 / M. 1730-1732). çev. Ali Coşkun - Abdullah Sivridağ. İstanbul: İstanbul Kültür A.Ş., 2019.
• Çağatay, Neşet. “Osmanlı İmparatorluğunda Reayadan Alınan Vergi ve Resimler”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi V/5 (1947), 483-511.
• Demir, Abdullah. Ebussuud Efendi`nin Osmanlı Hukukundaki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Demir, Alpaslan. “Osmanlı Devleti’nde Vergilerin Göçlere Etkisi ve Kayıp Köyler Meselesi”. Türk Tarihine Dair Yazılar. 441-472. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
• Dürrîzâde, Mehmed Ârif Efend. Netîcetü’l-fetâvâ. İstanbul: 1267.
• Dürrîzâde, Mehmed Ârif Efend. Netîcetü’l-fetâvâ (mea’n-nükûl). İstanbul: Dâru’t-Tabâati’l-Âmire, 1265.
• Ebussuûd Efendi. Ebussuûd Efendi Fetvaları. ed. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1983.
• Emecen, Feridun. “Çift Resmi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/309-310. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Faradî, Yasin b. Mustafa el-Cu’fî. Nuṣratü’l-müteğarribîn, ‘ani’l-evṭân ‘ale’z-ẓalemeti ve ehli’l-‘udvân. Bayezıd Yazma Eserler, Bayezıd, 2746, 1a-66a.
• Genç, Mehmet. “Osmanlılar (İktisadî ve Ticarî Yapı)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/525-532. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Gümüşçü, Osman - Erdoğan Özünlü, Emi̇ne. “Osmanlı İmparatorluğu’nda İç Göç Aktörleri Olarak Çift-Bozanlar”. Amme İdaresi Dergisi 49/1 (2016), 29-56.
• Gümüşçü, Osman - Özünlü, Emine Erdoğan. “Osmanlı Devleti’nin ‘Resm-i Çift’ Uygulamalarını Yeniden Düşünmek”. Tarih İncelemeleri Dergisi 31/1 (2016), 177-217.
• Hâfız, Muhammed Muti‘- Abâza, Nizâr. Ulemâu Dımeşk ve ‘Ayânuhâ fî karni’l-hâdî ‘aşer. 2 Cilt. Dımeşk: Dâru’l- Fikr, 2000.
• Haskefî, Alaeddin Muhammed b. Ali. ed-Dürrü’l-muḫtâr. thk. Abdülmün’im Halil İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 2002.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Süleymân. Mecmaʿu’z-zevâʾid ve menbaʿu’l-fevâʾid. thk. Hisâmüddin el-Kudsî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, ts.
• İbn Âbidin, Muhammed Emîn b. Ömer. el-ʿUḳūdü’d-dürriyye fî tenḳīḥi’l-Fetâva’l-Ḥâmidiyye. 2 Cilt. Dâru’l-Maʿrife, ts.
• İbn Âbidin, Muhammed Emîn b. Ömer. Reddü’l-muḫtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1992.
• İbn Nüceym, Sirâcüddîn ʿÖmer b. İbrâhîm. en-Nehru’l-fâʾiḳ şerḥu Kenzü’d-deḳâiḳ. thk. Ahmet Azv el-ʿİnaye. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2002.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm. el-Baḥrü’r-râʾiḳ şerḥu Kenzi’d-deḳâʾiḳ. 8 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, ts.
• İbnü’l-Hümām, Kemāluddin Muḥammed b. ʿAbdu’l Vāḥid. Fetḥu’l ḳadir. 10 Cilt. Dâru’l-Fikr, ts.
• İnalcık, Halil. Devlet-i ‘Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar 1. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2009.
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1996.
• Joseph, Sabrina. “An Analysis of Khayr al-Din al-Ramli’s Fatawa on Peasant Land Tenure in Seventeenth Century Palestine”. The Arab Studies Journal 6/7/2/1 (Fall/Spring 1999 1998), 112-127.
• Meşrepzâde, Ârif Efendi. Câmiu’l-icâreteyn. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1252.
• Mevṣılî, Ebü’l-Faẓl Mecdüddîn ʿAbdullāh b. Maḥmûd b. Mevdûd. el-İḫtiyâr li taʿlîli’l-Muḫtâr. 5 Cilt. Beyrut: Matbaʿatü’l-Ḥalebî, 1937.
• Muhibbî, Muhammed Emin. Ḫulâṣatü’l-es̱er fî aʿyâni’l-ḳarni’l-ḥâdî ʿaşer. 4 Cilt. Kahire: Matbaatü’l-Vehbiyye, 1284.
• Mundy, Martha. “Ethics and Politics in the Law: On the Forcible Return of the Cultivator”. İSAM Konuşmaları: Osmanlı Düşüncesi - Ahlâk - Hukuk - Felsefe - Kelâm, 51-75.
• Mundy, Martha. “Islamic Law and the Order of State: The Legal Status of the Cultivator”. Syria and Bilad al-Sham under Ottoman Rule. ed. Peter Sluglett - Stefan Weber. 399-419. Boston: Brill, 2010.
• Mundy, Martha. Modern Devlet’e Giden Yolda Mülk Siyaseti : Osmanlı Suriyesi’nde Hukuk Yönetim ve Üretim. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
• Nablûsî, Abdülganî b. İsmâîl b. Abdilganî b. İsmâîl. Taḫyîru’l-’ibâd fî sükne’l-bilâd. Konya Karatay, Yusufağa, 4825/29, 216a-220b.
• Önkal, Ahmet. “Hicret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/458-462. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Özdemir, Ali. 64/2 numaralı Kayseri Şer’iyye Sicili (H. 1066/M. 1655-1656). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Özel, Ahmet. “Nablusî, Abdülganî b. İsmâil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/268-270. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özen, Şükrü. “Pîr Mehmed Üskübî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/276-277. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Özünlü, Emine Erdoğan. “Köy, Köylü ve Göç: Konya’da Çift-Bozanlar”. Konya Araştırmaları: Göç ve İskan. ed. Alaattin Aköz - Doğan Yörük. Konya: Palet Yayınları, 2017.
• Pehli̇van, Bayram - Beyatli, Yasir. “Ubeydullah b. Abdülganî’nin en-Nûrü’l-bâdî fî ahkâmi’l-arâzî Adlı Risâlesinin Tahkikli Neşri”. İslâm Araştırmaları Dergisi, 75-166. https://doi.org/10.26570/isad.754311
• Pekcan, Ali. “Remlî, Hayreddin b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/563-564. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Remlî, Hayreddin b. Ahmed. el-Fetâva’l-Ḫayriyye. 2 Cilt. Bulak / Mısır: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Mîriyye, 1300.
• Sakızî, Sâdık Mehmed. Surretü’l-fetâvâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa, 314, 344.
• Sakızî, Sâdık Mehmed. Surretü’l-fetâvâ. Nuruosmaniye, 1960, 326.
• Seyyid Ahmed Efendi - Hafız Mehrned b. Ahmed el-Gedûsî (ed.). Neticetu’l-Fetava Şeyhülislam Fetvaları. haz. Süleyman Kaya vd. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Singer, Amy. Kadılar, Kullar, Kudüslü köylüler. çev. Sema Bulutsuz. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Sûdî, Süleyman. Defter-i Muktesıd. 3 Cilt. İstanbul, 1307.
• Şürünbülâlî, Ḥasan b. ʿAmmâr b. ʿAlî. Ġunyetü ẕevi’l-aḥkâm fî buġyeti Düreri’l-ḥükkâm (Molla Hüsrev, Gurerü’l- ahkâm içinde). 2 Cilt. Karaçi: Mîr Muhammed Kütübhâne, ts.
• Tirmizî, Ebû ‘Îsâ Muhammed b. ‘Îsâ es-Sulemî. el-Câmi‘u’l-Kebîr (Sünen-i Tirmizî). 5 Cilt. Mısır: Mustafa Bâbi’l- Halebî, 1975.
• Yıldırım, Mustafa. “İslâm Hukukunda Ekonomik Hak ve Ödevler”. Diyanet İlmi Dergi 36/3 (2000), 5-30.
• Ḫizânetü’t-Türâs̱. 125 Cilt. Merkezü’l-Melik Faysal, ts.
• Kanunu Ebu’s-Suûd. Bavyera Devlet Kütüphanesi, Bavyera, cod.turk 612, 115.