Mezhep Ashâbına Ait Görüşlerin Temel Bir Argüman Olarak Kullanımı: Hanefîlerin Benimsediği Yönteme Dair Bir İzah Denemesi

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 359 - 385, 30.06.2023

Kamil Yelek

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1267455

Öz

Hanefî âlimleri, mezhebin kurucu otoritelerine (mezhep ashâbı) ait görüşler ile nasların çatışması durumunda oluşan uyumsuzluğu gidermek için nesih, tahsis, tercih ve tevil gibi çeşitli yöntemlere başvurmuşlardır. Irak Hanefî meşâyihinden Ebü’l-Hasen el-Kerhî’ye (ö. 340/952) nispet edilen meşhur rivayete göre, mezhep ashâbının görüşlerine aykırı olan nasların neshedildiği veya başka bir delilin bunlara tercih edildiği ihtimali düşünülmekle birlikte aralarının uzlaştırılarak tevil edilmesinin daha uygun olduğu ifade edilir. Ancak Hanefîlerin benimsediği bu yaklaşım, mezhep ashâbına ait görüşlerin naslara öncelendiği şeklinde birtakım eleştiri ve ithamları beraberinde getirmiştir. Zira mezhep görüşü ile nasların uyumsuzluğu durumunda mezhep ashâbının görüşlerinin tercih edilmesi gerektiği söylemi, ilk bakışta sorunlu ve açıklanması gereken bir durum olarak görünmektedir. Zikredilen gerekçe sebebiyle Hanefîlerin genel tavrını ortaya koyan bu ifadelerin teorik olarak izah edilmesi gerekmektedir. Bu çalışmada Hanefîlerin söz konusu yaklaşımı benimsemelerindeki gerekçeleri ele alınmış, sonrasında da bunun iddia edildiği gibi “nasların göz ardı edilmesi ya da fakihlerin görüşlerinin öncelikli olduğu” anlamına gelmediği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Hanefî Mezhebi, Mezhep Ashâbı, Nas, Çatışma/Teâruz, Tercih

The Use of the Opinions of the Madhab Scholars as a Basic Argument: An Explanatory Essay on the Method Adopted by the Hanafīs

Öz

Ḥanafī scholars resorted to various methods such as abrogation (naskh), specification (takhṣīṣ), preference, (tarjīh) interpretation (taʾwīl) in order to eliminate the incompatibility between the views of the founding authorities of the madhab (ashāb) and the nass (verses and hadiths). According to the famous narration attributed to Abu’l-Hasan al-Karkhī (d. 340/952), one of the Iraqī Ḥanafī scholars, it is thought that the nass contradicting the views of the madhhab scholars are abrogated, or that other evidence is preferred over them, but it is more appropriate to reconcile and interpret them. However, this approach adopted by the Hanafīs has brought some criticism and accusations that the views of the madhab scholars are prioritized over the nass or that these were ignored in the face of their views. On the other hand, the discourse that the views of the madhab scholars should be preferred in case of incompatibility between the views of theirs and the nass, seems problematic and in need of explanation at first glance. Due to the reason mentioned, these statements, which reveal the general attitude of Ḥanafīs, need to be explained theoretically. In this study, firstly, the Hanafīs’ justifications for adopting this approach are discussed, and then it is seen that this does not mean “the nass is ignored or the views of the jurists are prioritized” as it is claimed.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ḥanafī School, The Madhab Scholar, Nass, Conflict/Teāruz, Preference

Kaynakça

• Apaydın, Yunus. “Hanefi Hukukçuların Hadis Karşısındaki Tavırlarının Bir Göstergesi Olarak Manevi Inkıta‘ Anlayışı”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (1992): 159-194.
• Apaydın, Yunus. “İctihad”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/432-445. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Apaydın, Yunus. “Kerhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/285-287. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Apaydın, Yunus. İslâm Hukuk Usulü. Ankara: Bilay Yayınları, 2017.
• Askalânî, İbn Hacer. en-Nüket alâ Kitâbi İbni’s-Salâh. thk. Rabi‘ b. Hâdî Ümeyr el-Medhalî. 2 Cilt. Medine: ‘İmâdetü’l-bahsi’l-ilmî, 1404/1984.
• Aynî, Bedruddîn Mahmud b. Ahmed. el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmud. en-Nüketü’z-zarîfe fî tercîhi mezhebi Ebî Hanîfe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 1384.
• Bardakoğlu, Ali. “Hanefî Mezhebi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/1-21. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bedir, Mürteza. Fıkıh, Mezhep ve Sünnet: Hanefî Fıkıh Teorisinde Peygamber’in Otoritesi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Buhârî, Abdülaziz. Keşfü’l-esrâr ‘an usûli Fahrislâm el-Pezdevî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali, er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâratu’l- evkâf el-Kuveytiyye, 1994.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. et-Telhîs fî usûli’l-fıkh. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâri’l-İslamiyye, 1428.
• Çimen, Fatih. Klasik-Modern Tartışmalar Ekseninde Zayıf Hadis. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2022.
• Debûsî, Ebû Zeyd. Takvîmu’l-edille fi’l-usûl. thk. Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Dımaşkî, Abdülkâdir Bedrân. el-Medhal ilâ mezhebi’l-İmâm Ahmed. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2. Basım, 1401.
• Dihlevî, Şâh Veliyyullâh. Hüccetullâhi’l-bâliğa. thk. Seyyid Sâbık. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 2005.
• Doğmaç, Cevat. “Şerʻî Naslar Konusunda, Cumhûr ile Hanefîler Arasındaki Teâruz Sorununu Giderme Yolları”. Bitlis İslamiyat Dergisi 2/1 (Haziran 2020): 77-95.
• Hâdimî, Ebû Sa‘îd. Mecâmi‘u’l-hakâik. İstanbul: Şirket-i Sahâfiyye-i Osmâniyye, 1308.
• Haskefî, Alâüddîn. ed-Dürrü’l-muhtâr şerhu Tenvîri’l-ebsâr ve câmi‘i’l-bihâr. thk. Abdülmun‘im Halil İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Hoyladı, Adnan. Hanefî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: İFAV Yayınları, 2022.
• İbn Abdülberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdullah en-Nemerî. Câmi‘u beyâni’l-ilm. thk. Ebü’l-Eşbâl ez- Züheyrî. 2 Cilt. Riyâd: Dâru İbni’l-Cevzî, 1994.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir,1412.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-İhkâm fî usûli'l-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Afâki’l-Cedîde, ts.
• İbn Kayyim, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb. İ’lâmu’l-Muvakkıîn an Rabbi’l-Âlemîn. thk. Muhammed Abdusselam İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm. el-Bahrü’r-râik şerhü Kenzi’d-dekâik. 8 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahmân. Ṣıfatü’ṣ-ṣafve. thk. Ahmed b. Ali. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-hadîs, 2000.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn. Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî. thk. Muvaffak Abdullah Abdulkadir. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2002.
• Kal’acî, Muhammed Revvâs. Mevsû‘atü fıkhi Hammâd b. Ebî Süleyman. Mekke: Câmi’atü Melik Abdilazîz, 1994.
• Kal’acî, Muhammed Revvâs. Mevsû‘atü fıkhi İbrahim en-Naha’î. Mekke: Câmi’atü Melik Abdilazîz, 1979.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekir. Bedâiu’s-sanâi‘ fi tertibi’ş-şerâi‘. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kefevî, Mahmûd b Süleyman. Ketâibu a’lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nu’mâni’l-muhtâr. thk. Saffet Köse vd. 4 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 2017.
• Kerhî, Ebü’l-Hasen Ubeydullah b. el-Hüseyin. Risâle fi’l-usûl (Debûsî’nin Te’sîsü’n-nazar’ının içinde). thk. Mustafa M. Kabbânî. Beyrut: Dâru İbn Zeydûn, ts.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Te’nîbü’l-Hatîb alâ mâ sâkahu fî tercemeti Ebî Hanîfe mine’l-ekâzib (et-Terhîb ile birlikte). nşr. Ahmed Hayrî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1990.
• Konevî, Kâsım b. Abdullah. Enîsü’l-fukahâ fî ta‘rîfâti’l-elfâzi’l-mütedâvile beyne’l-fukahâ. thk. Yahya Hasan Murad. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• Mergînânî, Burhâneddin Ali b. Ebî Bekir. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- Arabî, ts.
• Midilli, Muharrem. “Hanefî Ceza Hukuk İlminde Sistematik Mezhep Görüşüne Aykırı Rivayetlerin Te’vil Yolu Olarak Siyaset”, Trabzon İlahiyat Dergisi 5/2 (2018): 343-366.
• Nevevî, Ebû Zekeriyâ Muhyiddîn Yahyâ bin Şeref. el-Mecmû‘ Şerhu’l-mühezzeb. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Özen, Şükrü. “Teâruz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/208-211. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Pîrîzâde. Burhâanüddîn İbrâhim b. Hüseyin. Umdetü zevî’l-basâir li-halli mühimmâti’l-Eşbâh ve’n-nezâir. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Râgıp Paşa, 1384.
• Sarıtaş, Murat. “Fakihlerimizin Görüşleri Naslardan Önceliklidir”: Ebû Saîd el-Hâdımî’nin Nas-Mezhep İlişkisi Problemine Dair Görüşleri”, Sahn-ı Semân’dan Darülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Alimler, Müesseseler ve Fikri Eserler) – XVIII. Yüzyıl. ed. Ahmet Hamdi Furat vd. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Semerkandî, Alâeddin. Tuhfetü’l-fukahâ. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. Kitâbü'n-Nevâzil. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 935.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1993.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mârife, 1372.
• Sübkî, Takiyyüddîn. Maʿnâ kavli’l-İmâm el-Muttalibî: İzâ sahha’l-hadîs fe hüve mezhebi. thk. Keylânî Muhammed Halife. b.y.: Müessesetü Kurtuba, ts.
• Süyûtî, Celâleddin Abdurrahman b. Ebî Bekir. el-Hâvî li’l-fetâvî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2004.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. thk. Ahmed Şakir. Mektebetü’l-Halebî, Mısır, 1940.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. İhtilâfu’l-Hadîs. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1990.
• Şeyhîzâde, Damad Efendi. Mecmaü’l-enhur fî şerhi Mülteka’l-ebhur. thk. Halil İmran el-Mansur. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Türkî, Abdülmecîd. Münâzarât fî Usûli’ş-Şerîati’l-İslâmiyye beyne İbn Hazm ve’l-Bâcî. thk. Abdussabûr Şâhîn. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1986.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/131-138. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yaman, Ahmet. Fetvâ Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
• Yusuf, Abdurrahman- Mellâvî İsmail. Fıkhu Alkame b. Kays en-Nehaî fi’l-ibâdât ve eseruhû fi’l-fıkhi’l-Hanefî. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. 18 Cilt. Kahire: Dârü’l- hadîs, 2006.
• Zeylaî, Osmân b. Alî. Tebyînül-hakâik fi şerhi Kenzi’d-dekâik. 6 Cilt. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1313.