Hadis Tenkidinde Arap Dilinin Kullanımı ve İmkanı Bağlamında Bir İnceleme

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 579 - 617, 30.06.2023

Nilüfer Kalkan Yorulmaz

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1267872

Cited By: 1

Öz

İslam dünyasında hadis değerlendirme yöntemleri arasında metin tenkidi, modern dönemde Batı’da kutsal kitapların eleştirisi konusunun gündeme gelmesiyle tartışılmaya başlanmıştır. Ancak İslami ilimler literatür tarihinin serencamına bakıldığında erken dönemlerden itibaren hadis metinlerinin tenkidi konusunun isnad kadar merkezi bir yerde durmasa da Müslümanların gündeminde olduğu görülmektedir. Bir hadis tenkidi yöntemi olarak metin merkezli yaklaşımın önemli ayaklarından birini ise hadis ile yakın ilişki içerisinde olan Arap dili ile ilgili yapılan tahliller oluşturmuştur. Çalışmamızda ise metinden hareketle yapılan hadis tenkidinde Arap dilinin etkisinin ve sınırlarının belirlenmesi amaçlanmaktadır. Bu yapılırken öncelikle Batı’da dil ve kutsal metinlerin tenkidi ilişkisine dair tartışmalar İslam dünyasındaki tartışmalara tarihi bir perspektif kazandırması amacıyla ele alınmış, ardından ilk dönemlerden itibaren varlığı tespit edilebilen hadis ve Arap dili ilişkisi istişhad ve literatür bağlamında ortaya konulmuştur. Sonrasında ise Arap dilinin hadis metinlerinin tenkidinde bir yöntem olarak durduğu yer belirlenip sınırları ve imkanı hakkında bir değerlendirme yapılmıştır. Bu değerlendirme hadislerin mana ile rivayeti, dilcilerin ve ekollerin meselelere farklı yaklaşımı, kabileler arasındaki ihtilaflar, şiirin bir istişhad metodu olarak güvenilirliği muvacehesinde ele alınmıştır. Çalışmamızda özellikle Özellikle Hasan b. Abdullah el-Askerî’nin (ö. 382/992) Tashîfatu’l-Muhaddisîn, Hattabî’nin (ö. 388/998) Islâhu Galati’l-Muhaddisîn, Safedî’nin (ö. 764/1363) Tashîfu’t-Tashîf isimli eserlerinin incelenmesiyle elde edilen tikel örnekler diğer dil kaynakları, temel hadis metinleri ve şerhler de göz önüne alınarak incelenmiş ve genel bir hükme varılmıştır. Ayrıca İbn Düreyd’in (ö. 321/933) Cemheretu’l-luga, Muhammed b. Ahmed el-Ezherî’nin (ö. 370/980) Tehzîbu’l-Luga isimli eserlerinin de örneklerin tespiti konusunda önemli katkıları bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Arap Dili, Hadis Tenkidi, Metin Tenkidi, Galat, Tashîf

A Study in the Context of the Usage and Possibility of the Arabic Language as a Method of Hadith Criticism

Öz

The issue of textual criticism/matn criticism in the Islamic world has started to be discussed, especially in modern times, when the issue of criticism of the holy books came to the fore in the West. However, when the history of Islamic sciences literature is examined, it is seen that the subject of criticism of hadith texts has been on the agenda of Muslims, even though it is not as central as isnad. One of the important pillars of the text-centered approach as a method of hadith criticism is the Arabic language. In our study, it is aimed to determine the effect and the limits of the Arabic language in hadith criticism based on the text. While doing this, first of all, the discussions about the link between the language and criticism of the holy scriptures in the West will be discussed, and then the relationship between the hadith and the Arabic language will be revealed, especially in the context of istishhād and literature. Then, the place where the Arabic language stands as a method in the criticism of hadith texts will be determined and an evaluation will be made about its limits and possibilities. The evaluations about the limits and possibilities of the Arabic language will be discussed in terms of the narration of hadiths with meaning, the different approaches of linguists and schools, the conflicts between tribes, and the reliability of poetry as an istishhād method. In this study, particular examples obtained by examining Ibn Dureyd’s (d. 321/933) Jamhara al-luga ve Muhammad ibn Ahmad al-Azherī’s (d. 370/980) Tahzīb al-Luga Abū Aḥmad al-ʿAskarī’s (d. 382/992) Taṣḥīfāt al-muḥaddiṯīn and al-Ḫaṭṭābī's (d. 388/998) Iṣlāḥ ġalaṭ al-muḥaddiṯīn and Ṣafadī’s (d. 764/1363) Taṣḥīḥ al-taṣḥīf wa-taḥrīr al-taḥrīf. In addition, the subject has been examined by taking into account other linguistic sources, basic hadith texts and hadith commenta-ries. In this way, the reflection of the subject in the hadith literature will be revealed and it will be tried to determine the place where the Arabic language stands in hadith criticism, taking into account the problems of the language itself.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Arabic Language, Hadith Criticism, Textual Criticism, Ghalaṭ, Taṣḥīf

Kaynakça

• Abdulkâdir er-Razî. Muhtâru’s-Sıhah. Beyrut: Mektebetu’l-Asriye, 1999.
• Abdurrezzâk b. Hemmâm. Musannef. Beyrut: Mektebetu’l-İslami, 1403.
• Ahmed b. Hanbel. Müsned. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 2001.
• Akyürek, Remzi, Sait Uylaş. “İbn Kuteybe ve Garîbu’l-Hadîs Alanındaki Çalışmaları”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 25/4 (2021), 1659-1673.
• Alfred Guillaume. The Traditions of Islam. Oxford: At The Clarendon Press, 1924.
• Altıntaş, Fatma Betül. Tarihsel Eleştiri Yöntemleri Tenkidi ve İslami Rivayetlere Uygulanması Sorunu. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Asmaʻî. Fuhûlu’ş-Şuʻarâ. Beyrut: Dâru Kuttâbi’l-Cedîd, 1980.
• Asmaʻî. Kitâbu’l-Ezdâd. Beyrut: byy, 1912.
• Aynî. Umdetu’l-Kârî. Beyrut: Dâru İhyâu’t-Turâsi’l-Arabi, ts.
• Âzimâbâdî. Avnu’l-Maʻbûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1415.
• Azizah Fakhria Zahra. Tashîf ve Musahhaf Hadisler: Sahîh-i Buhâri ve Sahîh-i Müslim Özelinde. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Bayrav, Süheyla. Filolojinin Oluşumu. İstanbul: Multilingual 1998.
• Bedreddun Zerkeşi. Hz. Aişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler. çev. Bünyamin Erul. Ankara: Otto Yayınları.
• Beyhakî. Sünenü’l-Kübrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2003.
• Beyhakî. Şuʻabu’l-İmân. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 2003.
• Bezzâr. Müsned. Medine: Mektebetu’l-Ulûm, 1988, 5/278.
• Bolelli, Nusrettin. “Nahivde Hadisle İstişhad”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5-6 (1987-1988), 167- 168;
• Bozkurt, Üsame. “Sadrın Zaptından Satrın Zabtına: IV./X. Asırda Hadis Tashîfât Edebiyatının Gelişim Sebepleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 8/1 (2022), 445-459.
• Buhârî. Câmiu’s-Sahîh. By, Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Carl E. Armending. The Old Testament and Criticism. Michigan: Wıllıam b. Eerdmans Publıshıng Company, 1983.
• Cevherî. es-Sıhah: Tâcu’l-Luga. Beyrut: Dâru’l-İlm, 1987, 3/963.
• Çakın, Kâmil. “Hadis’in Kur’an’a Arzı Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34 (1993), 237-262.
• Çalgan, Mehmet Ali. “İbn Ebu Hâtim’in ‘İlelü’l-Hadîs İsimli Eserinde Metin Tenkidi”. HADITH 9 (2022), 1-49.
• Çalgan, Mehmet Ali. “Tirmizî’nin Sünen’i ve el-’İlelü’l-Kebîr’de Metin Tenkîdi”. Hadis Tetkikleri Dergisi 20/2 (2022), 291-310.
• Dârekutnî. Sünen. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 2004.
• Dârimî. Sünen. Suudi Arabistan: Dâru’l-Mugnî, 2000.
• Dayhan, Ahmet Tahir. Hadislerde Tashîf ve Tahrîf. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Demir, Mustafa. “Hadis İlimleri Açısından Hattâbi’nin Garîbü’l-Hadis Adlı Eserinin Değerlendirmesi”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 16/2 (2016), 251-273.
• Demirayak, Kenan ve Bakırcı, Selami. Arap Dili Gramer Tarihi. Erzurum. yy, 2001, 33-45. Dominique Barthélémy. Studies in the Text of the Old Testament An Introduction to the Hebrew Old Testament Text Project. edt. Roger L. Omanson, çev. Sarah Lind. Indiana: Eisenbrauns, 2012.
• Düzenli, Muhittin. “Metin Tenkidi Açısından İlel Eserleri: İbn Ebî Hâtim’in İlel Adlı Eseri Özelinde” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (2010), 225-250.
• Ebû Dâvud et-Tayâlîsî. Müsned. Mısır: Dâru’l-Hicr, 1999.
• Ebû Dâvud. Sünen. Beyrut: Mektebetü’r-Asriyye, ts.
• Ebû Hanîfe. el.Alim ve'I-Muteallim. İstanbul: 1981.
• Ebû Hâtim. Fuhûletu’ş-Şuʻarâ. Bursaʻîd: Merkezu’d-Dirâseti ve’l-buhûsi’l-İslâmiye, 2015.
• Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm. Garîbu’l-hadis. Haydarabad: Matbaatu Dairati’l-Mearif, 1964.
• Ebû Yaʻlâ. Hadisu Muhammed b. Beşşâr. Mecelletu’l-Ahmediye, 2004,109.
• el-Askerî. Tashîfâtu’l-Muhaddisîn. Kahire: el-Matbaatu’l-Arabiye, 1402.
• el-Müberrid. el-Kâmil fi’l-Luga ve’l-edeb. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1997, 1/154.
• Ergin, M. Cevat. “Basra ve Kûfe Ekollerinin Kullandıkları Farklı Nahiv Terimleri”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2003), 39-66.
• Ertürk, Mustafa. Metin Tenkidi (Gayb ve Fiten Hadisleri Örneği). Ankara: Fecr Yayınları, 2011.
• es-Seyf, Süleyman b. Abdullah. “İbn Hibbân’ın Kitâbu’l-Mecrûhîn’de Kullandığı Metin Tenkidi Esasları”. Çev: Mehmet Ali Çalgan. Antakiyat: Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (2022), 323-348.
• eş-Şafiʻî. Cimâu'l-ilm. Mısır: Matbaatu Mearif, 1940.
• Ezherî. Tehzîbu’l-Luga. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, 2001.
• Ferrâ. Meʻâni’l-Kur’ân. Mısır: Dâru’l-Mısriye, ts.
• Fîruzâbâdî. el-Kâmusu’l-Muhît. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, ts.
• G.H.A. Juynboll, The Authenticity of the Tradition Literature: Discussions in Modern Egypt. Leiden: E.J. Brill, 1969.
• G.H.A. Juynboll. Modern Mısır’da Hadis Tartışmaları. çev. Salih Özer. Ankara: Ankara Okulu, 2000.
• Güleç, Hüseyin. “Âhâd Haberlerin Kur’ân’a Arzı”. Düzce Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi ½ (2017), 1-17.
• Hâkim en-Nîsâbûrî. el-Müstadrek. Beyrut: Mektebetu’l-İlmiye, 1961.
• Halîl b. Ahmed. Kitabu’l-Ayn. Mektebetu Hilâl, ts.
• Hattâbî. Islâhu Galati’l-Muhaddisîn. Dımeşk: Dâru Me’mûn, 1407.
• Hattâbî. Islâhu Galati’l-Muhaddisîn. Riyad: Mektebetu’-Rüşd, 2018.
• Hattâbî. Mealimu’s-Sünen. Haleb: el-Matbaatu’l-İlmiye, 1932, 4/286.
• Ignaz Goldziher. Muslim Studies. Chicago: Aldine Atherton, 1971.
• İbn Abdülberr. et-Temhid. Magrib: Vuzâratu Umûmi’l-Evkâf, 1387.
• İbn Battâl. Şerhu Sahihu’l-Buhârî. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 2003.
• İbn Cevzî. Garîbu’l-hadis. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1985.
• İbn Cinnî. Hasâis. Mısır: Heyetu’l-Mısriyyeti’l-ammeti li’l-küttab, ts.
• İbn Dureyd. Cemheretu’l-Luga. Beyrut: Dâru’l-İlm, 1987.
• İbn Ebi Şeybe. Musannef. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1409, 7/469;
• İbn Esîr. en-Nihâye fi’l-Garibi’l-Hadis ve’l-Eser. Beyrut: Mektebetu’l-İlmiye, 1979.
• İbn Kuteybe. Garîbu’l-hadis. Bağdat: Matbaatu’l-Ânî, 1397.
• İbn Mâce. Sünen. Halep: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiye, ts.
• İbn Manzûr. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Saʽd. et-Tabakâtu’l-kübrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1990.
• Ebû Ubeyd Kâsım b. İbn Sellâm. Tabakâtu Fuhûli’ş-Şuʻarâ. Cidde: Dâru’l-Medeni, ts.
• İbn Sikkît. Islâhu’l-Mantık. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi, 2002.
• İbnu’s-Sikkît. Kitâbu’l-Ezdâd. Beyrut: byy, 1912.
• İnanç, Yonis. “Nahiv İlmi Açısından Temîm Lehçesinin İstişhâd Değeri”. Sakarya Üniversitesi İlâhiyât Fak. Dergisi 31/17 (2015), 2-25.
• J. Fueck, “The Role of Traditionalism in Islam”, Hadith Origins and Devolopments, ed. Harald Motzki, New York: Routledge, 2016.
• James Barr, Comparative Philology And The Text Of The Old Testament, Indiana: Eisenbrauns, 1987.
• Johann W. Fueck . "Hadisçiliğin İslâmî Geleneğin Oluşumundaki Rolü” çev. Seda Ensarioğlu. Hadis Tetkikleri Dergisi 1 / 2 (Aralık 2003).
• Jonathan Brown. “Erken Dönem Hadis Münekkitlerinin Metin Tenkidi Yaptığını Nasıl Biliyoruz ve Bulmak Niçin Bu Kadar Zor?”. Çev. Salih Kesgin. Usûl: İslam Araştırmaları 25 (2016), 265-310.
• Jonathan Brown. “How We Know Early Hadith Critics Did Matn Criticism and Why It’s So Hard to Find”. Islamic Law and Society, 15/2 (2008), 143-184.
• Joseph Schacht. The Origins of Muhammadian Jurisprudence. Oxford: At The Clarendon Press, 1950.
• Kâdî İyâz. Meşariku’l-Envar ala Sıhahi’l-Asar. byy: el-Mektebetu’l-Atike ve Daru’t-Turas, ts.
• Kalkan Yorulmaz, Nilüfer. “Arap Dili Kaynaklarında Hadis Rivayetinin Yeri (Hicri İlk Üç Asır Örneği)”. Darulfunun İlahiyat 30 (2019), 19-36.
• Kalkan Yorulmaz, Nilüfer. Hicri İlk Üç Asır Arap Dili ve Belagatı Kaynaklarında Rivayet Sistemi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Kanarya, Bayram. “Garîbu’l-Hadîs İlmi Bağlamında Ebû Ali el-Kâlî’nin el-Bâri’ Adlı Eserinin Değerlendirilmesi”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 18/2 (2018), 387-400.
• Karakaş, Ali. “Sahabe Döneminde Hadis”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 12/66 (2019), 1327-1343.
• Kartal, Alparslan. “el-İlelu’l-Mütenahiye Özelinde İbnu’l-Cevzî’nin Bazı Metin Tenkidi Uygulamaları”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1 (2017), 103-115.
• Keleş, Ahmet. Hadislerin Kur’âna Arzı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2020.
• Kisâî. Meâni’l-Kur’ân. Kahire: Dâru Kuba, 1998.
• Kutluay, İbrahim. “İbnü’l-Esîr el-Cezeri’nin en-Nihâye fî Garibi’l-Hadis ve’l-Eser Adlı Eserinin Garibü’l-Hadis Edebiyatı İçindeki Yeri ve Metodu”. Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu (14-16 Mayıs 2010), 767-780.
• Kuzâî. Müsnedü Şihâb. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1986.
• Kuzudişli, Bekir. “Oryantalist Paradigma Bağlamında Hadis Kavramlarını Yeniden Düşünmek”. Usûl: İslam Araştırmaları 25 (2016), 7-30.
• Kütükoğlu, Mübahat. Tarih Araştırmalarında Usul. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 1998.
• Leon-E. Halkın. Tarih Tenkidinin Unsurları. çev. Bahaeddin Yediyıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
• Maʻmer b. Râşid. el-Câmiʻ. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslâmi, 1403
• Mark G. Brett. Biblical Criticism in Crisis The Impact of The Canonical Aproach on Old Testament Studies. New York: Cambridge University Press, 2008.
• Mazhari, Nasseruddin. “Cerh ve Ta’dîl Kitaplarından Metin Tenkîdi Örnekleri”. Hadis Tetkikleri Dergisi 16/1 (2018), 147-160.
• Murtezâ ez-Zebidî. Tâcu’l-Arûs. byy: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Mübârekfûrî. Tuhfetu’l-Ahvezî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, ts.
• Müberrid. el-Müktedab. Beyrut: Alemu’l-Kütüb, ts.
• Münâvî. et-Teysîr bi Şerhi’l-Cami’is-Sagîr. Riyad: Mektebetu İmam Şafi, 1988.
• Münâvî. Feyzu’l-Kadîr. Mısır: Mektebetu’t-Ticariye el-Kübra, 1356.
• Müslim. Müsnedü’s-Sahîh. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi, ts.
• Nesâî. Sünen. Halep: Mektebetu’l-Matbuati’l-İslamiye, 1986.
• Nevevî. el-Minhâc Şerhu Sahîhi Müslim b. Haccâc. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi, 1392.
• Norman C. Habel. Literary Criticism of The Old Testament. Philadelphia: Fortress Press, 1973.
• Özbalıkçı, M. Reşit. Kur’ân ve Hadisin Arap Gramerindeki Rolü. İstanbul: Yeni Akademi Yayınları, 2006.
• Özdemir, İbrahim. “İmâm Şâfiî’de Hadisin Kur’ân’a Arzı”. Diyanet İlmi Dergi 54/3 (2018), 13-37.
• Özşenel, Mehmet. Arz Yöntemi Özelinde Hanefi Hadis Anlayışının Teşekkülü. İstanbul: İFAV, 2019.
• Paksoy, Kadir. “Hadiste Tashîf -Lafız ve Anlam Hataları”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 4/4 (2004), 97-116.
• Polat, Salahaddin. “Hadislerin Kur’an’a Arzının Problemleri”. Sünnetin Dindeki Yeri, 1995, 177-185.
• Polat, Selahattin. “Hadiste Metin Tenkidi (I)”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1989), 113-130.
• Polat, Selahattin. “Hadiste Metin Tenkidi (II)”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (1990), 81-112.
• Polat, Selahattin. Hadis Araştırmaları, Tarih, Tenkid, Usul, Yorum. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• R. G. Collingwood. Tarih Tasarımı. çev. Kurtuluş Dinçer. Ankara: Gündoğan Yayınları, 1996.
• R.N. Whybry. The Making of The Pentateuch A Methodological Study. England: JSOT Press, 1994.
• Richard Weis. “The Intersection of Philology and TextualCriticism in Biblia Hebraica Quint Background, Theory, and Practice”. Philology and Textual Criticism. edt. Innocent Himbaza and Jan Joosten. Tübingen: Mohr Siebeck, 2020.
• Robert D. Holmstedt. “The Nexus between Textual Criticism and Linguistics: A Case Study from Leviticus”. Journal of Biblical Literature 132/3 (2013), 473.
• Robert Weimann. Structure and Society in Literary History. Baltimore and London: The John Hopkins University Press, 1984.
• Safedî. Tashîhü't-Tashîf ve Tahrîrü't-Tahrîf. Kahire: Mektebetu’l-Hanci, 1987.
• Saʻleb. Mecâlis. Kahire: Dâru’l-Mearif, 1980, 1/80.
• Sezgin, Fuad. Buhârî’nin Kaynakları. Ankara: Otto Yayınları, 2019, 145-184.
• Sezgin, Fuat. “İsnadın Arap Dili ve İslami İlimlerdeki Önemi”. çev. Hüseyin Kahraman. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5, (1993), 301-310.
• Sibeveyh. el-Kitâb. Kahire: Mektebetu’l-Hanci, 1988.
• Suyûtî. el-İktirâh fi Beyani’l-Istılah. Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-İlmiye, ts, s. 43;
• Suyûtî. el-Müzhir fi Ulûmi’l-Luga. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1998, 2/385.
• Şevki Dayf. Medârisu’n-Nahviyyîn. Kahire: Dâru’l-Mearif, ts.
• Taberânî. el-Muʻcemu’l-Kebîr. Kahire: Mektebetu İbn Teymiye, 1994.
• Taberânî. Muʻcemu’l-Evsat. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, ts.
• Tahavî. Şerhu Müşkili’l-Âsâr. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1415.
• Taştekin, Emel. Another Look At Orientalism: Western Literature In The Face Of Islam. The University of Britisih Colombia, Doktora Tezi, 2011.
• Tekin, Mahmut. “Sîbeveyh ile Ebu’l-Hasan el-Ahfeş Arasında İhtilaflı Olan Meseleler “İbn Hişâm’ın Muğni’l-Lebîn Adlı Eseri Bağlamında”. İslâmî İlimler Dergisi 17/1 (2022), 69-86.
• Tirmizî. Sünen. Mısır: Mektebetu Mustafa, ts.
• Togan, Zeki Velidi. Tarihte Usul. İstanbul: Enderun Yayınları, 1981.
• Uluocak, Fahri. Ebu Hureyre’nin Kur’an’a arz ettiği rivayetler. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Uysal, Muhittin. “Hadisin Arap Dilbilimine Etkisi ve Hadisle İstişhâd Meselesi”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 6/1 (2006), 97-126.
• Yıldırım, Enbiya. Hadiste Metin Tenkidi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2019.
• Yıldız, Hüseyin. Kâsım b. Sâbit es-Sarakustî ve ed-Delâil Adlı Eseri. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, 2022.
• Zemahşerî. el-Fâik fi’l-Garîbi’l-Hadis. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, ts, 3/10;
• Ziriklî. el-Aʽlâm. By: Dâru’l-İlm, 2002.