Kaçarlar Döneminde Tarîkatlarin Genel Görünümü ve Tasavvufun Modernizmle Bütünleştirilme Çabaları

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 2, 1603 - 1638, 31.12.2023

Sevda Aktulga Gürbüz

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1363922

Öz

Tasavvuf tarihi araştırmalarında Kaçar dönemi, özellikle Şiî düşüncenin tasavvuf üzerinde etkisini araştırmak için önemli bir kaynaktır. İrfan gibi müteradif kavrama dönüştürülen tasavvuf, bu dönemde Sünnî tarikatlarca savunulurken Şiî tarikatların dönüşüm ve değişim faaliyetlerine kaynaklık etmiştir. Başta Kadîriyye ve Nakşibendiyye tarîkatları olmak üzere Sünnî tasavvufu koruma çabasına giren tarîkatlar, faaliyetleri kısıtlansa da bulundukları sınırlı bölgelerde halkın teveccühüne mazhar olmuşlardır. Modenleşme ve bağımsızlık hareketlerinin yaşandığı XIX. ve XX. yy. da Kaçarlar, Sünnî tarîkatların sınırda bulunmasından ve Osmanlı Devleti’nin halifelik gücünden çekinerek kısa süreli anlaşmalar yapmışsa da sindirme ve baskı politikasını devam ettirmişlerdir. Şiî tarîkatlar için müsamahakâr bir tavır sergileyen Kaçarlar; toplumun modernleşmesi için Sâfî Ali Şâhiyye’nin desteğini alarak güç kazanmak istemiştir. Sâfî Ali Şâh ve halifesi Zahirüddevle Ali Hân Kaçar, tasavvufu modernizmle bütünleştirmek için çeşitli faaliyetlerde bulunmuşlardır. Özellikle Zahirüddevle’nin Encümen-i Uhuvvet Cemiyetini kurarak kardeşlik ile eşitlik anlayışına dayanan tasavvufî anlayışı ortaya koyması ve mürîdlerinin şehirli entelektüellerden oluşması devrimlerin yapılmasını kolaylaştırmıştır. Zahirüddevle; melâmîlik-fütüvvet, mürşid-mürîd gibi tasavvufî kavramları çağının ihtiyacına göre ele almış ve gelenek ile modernizmi bütünleştirmenin çabası içerisinde olmuştur. Bu çalışma, Kaçar döneminin tasavvuf algısını ortaya koymayı ve Şiî tarîkat Sâfî Ali Şâhiyye’nin tasavvufu modernizmle bütünleştirmeye dayalı faaliyetlerini ele almayı amaçlamaktadır. Özellikle Şiî kaynaklara başvurularak yapılan bu çalışma, bir devrin tasavvufî düşüncesinin panaromasını sunmayı hedeflemektedir. Makalenin önemi ise bu alanla ilgili yapılan çalışmanın az olmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Kaçar Dönemi, Sünnî-Şiî Tarîkatlar, Modernizm, Sâfî Ali Şâhiyye

General Appearance of Sects İn the Qajar Period and Efforts to İntegrate Sufism with Modernism

Öz

In studies on the history of Sufism, the Qajar period is an important source, especially for researching the influence of Shiite thought on Sufism. Sufism, which was transformed into a different concept like gnosis, was defended by Sunni sects in this period, while it was the source of transformation and change activities of Shiite sects. The sects that endeavored to protect Sunni Sufism, especially the Qadiriyya and Naqshbandiyya sects, have gained the favor of the people in the limited regions where they are located, even though their activities have been restricted. In the 19th century when modernization and independence movements took place. and XX. YY. Although the Qajars made short-term agreements, fearing the presence of Sunni sects on the border and the caliphate power of the Ottoman Empire, they continued their policy of intimidation and pressure. Qajars have a tolerant attitude towards Shiite sects; He wanted to gain power by getting the support of Safi Ali Shahiyya for the modernization of society. Sâfî Ali Şâh and his caliph Zahirüddevle Ali Hân Kaçar carried out various activities to integrate Sufism with modernism. In particular, Zahirüddevle's establishment of the Encümen-i Uhuvvet Cemiyeti, which introduced the Sufi approach based on the understanding of brotherhood and equality, and the fact that his disciples were urban intellectuals, facilitated the revolutions. Zahirüddevle; He handled Sufi concepts such as melamism-futuwwa, murshid-murid according to the needs of his age and tried to integrate tradition and modernism. This study aims to reveal the perception of Sufism in the Qajar period and to discuss the activities of the Shiite sect Safi Ali Shahiyya based on integrating Sufism with modernism. This study, which was carried out by specifically referring to Shiite sources, aims to present the panorama of the Sufi thought of an era. The importance of the article is that there is little work done in this field.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Qajar Period, Sunni-Shia Sects, Modernism, Safi Ali Shahiyya

Kaynakça

• Âbâdiyân, Hüseyin. Mebânî Nazerî Hükümet-i Meşrûtî ve Meşrûî. Tahran: İntişarât-ı Ney, 2012.
• Âbâdiyân, Hüseyin. Mefahim-i Kadîm ve Endîşe-i Cedîd. Tahran: 1388.
• Abdulsamedî, Mahmûd. Seyri Der Tasavvuf ve İrfâni Îrân. Tahran: Şark, 1361.
• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-ḫafâʾ ve müzîlü’l-ilbâs. 2 Cilt. Bey-rut:Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2001.
• Algar, Hamid. “Hâlid el-Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/283-285. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Algar, Hamid. Mecmûa-i Pejûheşhâ-yi Tarîh-i Îran. trc. Yâkup Ajenç. Tahran: Gestere, 1360.
• Algar, Hamit. Nakşibendilik. İstanbul: İnsan Yayınları,2013.
• Ames, Robert Landau. Looking for the Human: Sufism, Subjectivity, and Modernity in Iran. Cambridge: Harvard University, 2018.
• Arjomand. Said Amir. The Shadow of God and the Hidden Imam: Religion, Political Order, and Societal Change in Shi'ite Iran from the Beginning to 1890. Chicago: The University of Chicago Press, 1984.
• Arslan, Ahmet. “Ni‘metullâhiyye Tarîkatının Sâfî Ali Şâhiyye Kolu ve Faali-yetleri”. Sufiyye. 10(2021). 263-286.
• Allahyarî, Feridûn. “Siyasî Tarîkati Nakşibendiyye Der Asrı Tîmur”. Mutâliâti Tarihî İslâmî. 41(1398).153-179.
• Avery, Peter. Tarîh-i Muasır-ı İran. çev. Muhammed Refi-i Mehrabadî. Tahran: Neşriyât-ı Atâyî Yayınevi,1379.
• Bağdâdî, Mevlânâ Hâlid-î. Risâletün fî Tahkîki’r Râbıta. http://shiaonlinelibrary.com. Erişim Tarihi: 10.08.2023.
• Bahbahâyî, Muhammed Alî. Hayrâtiyye. thk. Mehdî Rûhânî. 2 Cilt. Kûm: Ensâriyân, 1412.
• Bayezidî, Mahmud Bayezidî. Âdab u Rusûmî Kurdan. trc. Aziz Mahmudpûr Daşbendî. ys: 1369.
• Bolat, Ali. Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetîlik. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Bruinessen, Martin Van. Agha, Shaikh and State The Social and political Structures of Kurdistan. London: Zed Books LTD, 1992.
• Bruinessen, Martin Van. Kürdistan Üzerine Yazılar. çev. Nevzat Kıraç ve Diğerleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Bayat, Mangol. Mysticism and dissent: socioreligious thought in Qajar Iran. Syracuse NY: Syracuse University Press, 1982.
• Çhardehî, Nureddîn Çhardehî. Esrâr-ı Khaksar ve Ehl-î Hak.Tahran: Peyk Ferheng, 1348.
• DAB. Y. PRK. AZJ. Dosya No: 4, Gömlek No: 96, Tarih 1298 Za 18.
• Fârukî, Ömer Fârukî. Kitâb Negâh-ı be Târih u Ferhengi Kürdistan. Tahran: Şark,1362.
• Ferhadî, Muhammed. Nukkad ve Berresî Zindikî Edebî İlmî ve Dinî Mîr Seyyid Alî Hemedânî Der Keşmîr. Tahran: Raşidîn, 1396.
• Green, Nile. A Persion Sufı ın Brithish İndia: The Travels of Mirzâ Hasan Alî Sâfî Alî Shah (1251/1835-1316/1899). British : Brithish Institute of Persian Studies, 2004.
• Gökbulut, Süleyman. “Safevîler Devrinde Şiîliğin Yayılmasında Tasavvufun
• Rolü: Tasavvuf Tarihi Açısından Bir Değerlendirme”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. (2016) 2/15 (30). ss. 269-297.
• Güllülü, Sabahattin. Sosyoloji Açısından Ahi Birlikleri. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1997.
• Güneş, Hüseyin. “Zülfikar: Efsanevi Bir Kılıcın Tarihi Serüveni”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 86 (2018). 9-20.
• Hâdî, Rıza b. Muhammed. Rûze-i Sefâyi Nâsırî. tash. Cemşid Kiyanfer. Tahran: Esâtîr, 1385.
• Hâirî, Abdulhâdî. Târîh-i Cenbeşiha ve Tekâpûhâ-i Ferâmâsûnger-î Der Keşûrhâ-i İslâmî. Meşhed: Asitan-ı Kuds-i Razavi, 1368
• Halfin. 19. Yüzyılda Kürdistan Üzerine Mücadeleler. İstanbul: Komal Yayınları, 2000.
• Hân, Muhammed Hasan. İ’timad el-Saltanat. 4 Cilt. Tahran, Kitâbhaneî Senâî, 1374.
• Heyderî İbrâhim Fesîh. el-Mecdu’t-tâlid fî menâkıbi Mevlânâ Hâlid. ys: 2014.
• Hümâyûnî, Mes‘ûd. Târîḫ-i Silsilehâ-yi Ṭarîḳat-i Ni‘metullâhiyye der İrân. Tahran: İntişârât-ı Mekteb-i İrfan-ı İran, 1994.
• İrfân, Mahmûd. Feramason Der Îrân: Ez Agaz tâ Teşkîl Lej Bîderî Der Îrân, Tahran: Ikbâl, 1347.
• Kadıyânî, Abbas. Ferheng-i Fişerdeh Tarih-i İrân. Tahran: Câvidân-i Kurd, 1376.
• Kara, Mustafa. “Melâmetiye”.İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası. 43(987). 561-598.
• Karadeniz, Yılmaz. İran’da Sömürgecilik ve Kaçar Hanedanı (1795-1925). İstanbul: Bakış Yayınları, 2006.
• Kavak, Abdulcebbar. “Kaçar Hanedanı Döneminde (1795-1925) İran’da İrşad Faaliyeti Yürüten Nakşbendî-Hâlidî Şeyhleri”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 6/12 (2015). 78-102.
• Kavak, Abdulcebbar. “Safevîlerin Şiîleştirme Siyasetinin Mağduru Olan Bir Aile: Haydarîler ve Irak’taki Faaliyetleri”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 46 (2018). 37-54.
• Kılıç, Mahmud Erol. “Ni‘metullāh-ı Velî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/135. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Kubat, Mehmet Mevlânâ. Hâlid-i Bağdâdî Sûfî Kelâmı. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2014.
• Lambton, A.K.S. Qajar Persıa Eleven Studıes. London: I.B. Taurıs and Co Ltd, 1987.
• Lewisohn, Leonard. “Modern İran Tasavvufu’nun Tarihine Bir Giriş I: Ni‘metullâhî Tarîkatı: Zulüm, İhya ve Bölünme”. çev. İlker Külbilge. Sûfî Araştırmaları/Sûfî Studies.7/14 (2016).71-108.
• Lewisohn, Leonard. An introduction to the history of modern Persian Sufism, Part II: A socio-cultural profile of Sufism, from the Dhahabi revival to he present day. London: Bulletin of The School of Oriental and African Studies, 1999.
• Lewisohn, Leonard. Sufism and the School of Isfahan: Tasawwuf and ʿIrfān in Late Safavid Iran,” ed. Leonard Lewisohn and David Morgan, in The Heritage of Sufism, Volume III: Late Classical Persianate Sufism. Oxford: Oneworld Press, 1999.
• Lewisohn, Leonard. “Modern İran Tasavvufunun Tarihine bir giriş, bölüm II: Zehebî Rönesansından Günümüze Tasavvufun Sosyo-Kültürel Profili”, Sûfî Araştırmaları-Sufi Studies, (15), ss. 119-151.
• Mardin, Şerif, Türkiye’de Din ve Siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.
• Melikzâde, Mehdî. Târîhi İnkılâbi Meşrûtiyeti Îran. 8 Cilt. Tahran: Hurşîdî, 1331.
• Mohammadi, Mohammad. “Misunderstanding of Safi Ali Shah's Political Views in The Nasiri Era in the Paper “Investigating the Typology of Safi Interpretation”: A Paper Review”. Tarbiat Modares University Press.14/56 (2022). 177-200.
• Müderris, Abdülkerim. Yâd-ı Merdân. 2 Cilt. Hevler: Çaphâne-i Ârâs, 198.
• Mürselvend, Hasan. Zindegînâme-yi Ricâl ve Meşâhir-i İrân. 4 Cilt. Tahran: İntişârat-ı İlhâm, 1376.
• Nâtık, Hümâ. Îran Der Râhiyâb-i Ferheng 1834-184 (İran’ın Kültürel Yolculuğu 1834-1848). Paris: Kaverân, 1368.
• Nefîsî, Saîd. Serçeşme-i Tasavvuf Der İrân. Tahran: Ketabfurûşî Ferukî, 1366.
• Rouayheb, Khaled. Opening The Gate of Verification: The Forgotten Arab–Islamic Florescence of The 17th Century İntellectua Trends in The 17th Century Arab-İslamic World. UK: Cambridge University Press, 2006.
• Rûhânî, Kemâl. Târîhi Câmiî Tasavvuf-i Kurdıstan. Pîrânşehr: Sâmerend, 1385.
• Safâyî, İbrahîm. Rehberân-ı Meşrûṭe.2 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Câvidân, 1363.
• Sâfî Ali Şâh, Mirza Hasan. Esrârü’l-meârif u Mizânü’l-mârife. Tahran: İkbal, 1340.
• Sâfî Ali Şâh, Mirza Hasan. İrfânü’l-Ḥaḳ.Tahran: İntişârât-ı Sâfî Ali Şâh, 1400.
• Sâfî Ali Şâh, Mirza Hasan. Zübdetü’l-esrâr. Tahran: İntişârât-ı Sâfî Ali Şâh, 2017.
• Sâfî Ali Şâh, Mirza Hasan. Dîvân. Tahran: Kitâbfurûş Mahmûdî, ts.
• Sahravî, Şehram. Zemîneha-î ihya-ı Tasavvuf der Devriye Zendiyye ve Evâyil-i Kaçar (The Contexts of the Revival of Sufism in the Zendiyya and early Qajar periods). Tahran: Doctoral thesis of Persian language and literature department of University of Religions and Religions,1397.
• Sülemî, Ebû Abdirrahman es-. Kitâbu’l-Fütüvve (Tasavvufta Fütüvvet). nşr. ve çev. Süleyman Uludağ. Ankara: AÜİF Yayınları, 1977.
• Sultânî, Muhammed Alî. Târîhi Tasavvuf Der Kirmanşâh Banezmâm Peşîneî Selâsil ve Fark Sûfiyye Der Garbı Îran. Tahran: Neşr Ferheng Sehâ, 1380.
• Şîrazî, Muhammed Maʽsûm. Tarâiḳü’l-ḥakâiḳ. nşr. Muhammed Ca’fer Mahcûb. 6 Cilt. Tahran: İntişârât-ı Kitâbhâne-yi Senâî, 2004.
• Tabatabeî, Muhammed Muhît. Tarihi Tahlîl-i Matbuat-ı İrân. Tahran: Bîset Yayınları, 1366.
• Tabibî, Haşmetullah. Mebânî Câmiâ-ı Şenâsî ve Murdemşenâsî Eyâlat ve Aşayîr. Tahran: Müessese-i Çâp ve İntişârat Danışgâhî Tahran,1374.
• Tahrânî, Muhammed Ali. Müşâhidât ve Tahlîli İctimâî ve Siyâsî ez Târihî İnkilâbi Meşrûtiyyeti İrân. Tahran: Sehâmî İntişâr, 1379.
• Tavakkulî, Muhammed Rauf, Târîh-i Tasavvuf der Kurdistan, Tahran: İntişârât-ı Tavakkulî, 1381.
• Tavakkulî, Muhammed Rauf. Refashioning Iran Orientalism, Occidentalisln and Historiography. New York: Palgrave Publishers, 2001.
• Vassâf, Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. der. Mehmet Akkuş. 4 Cilt. İstanbul: Kitabevi, 2015.
• Yıldız, Hakkı Dursun. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi IX (İstanbul: Çağ Yayınları, 1989).
• Zahirüddevle, Mirzâ Alihân. Mecmûa-yı İş’âr Zahîrüddevle ve Zahîrüssultan (Mukaddime içinde).trc. Sefullah Vahidünya. Tahran: İntişarât-ı Vahîd, 1363.
• Zahirüddevle, Mirzâ Alihân. Vâridât (Mecmûa-ı İş’âr Zehirüddevle ve Zehîri’l-Sultân). Tahran: Vahîd, 1363.
• Zahirüddevle, Mirzâ Alihân. Târîh-i Sahîh bî Duruk (Mukaddime içinde).Tahran: İntişârât-ı Şark, 1362.
• Zahirüddevle, Mirzâ Alihân. Hâtırât ve İsnad-ı Zâhirüddevle. haz. Îrc Afşar. Tahran: Zerîn, 1367.
• Zahirüddevle, Mirzâ Alihân. Çente-i Safâ. Tahran: Peykerî, 1395.
• Zarcone, Thierry. Müslüman Modernistler ve Sufiler Açısından Masonluk (Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler kitabı içinde). haz. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Zerînkûb, Abdülhüseyin, Erzîş Mirâsi Sûfiyye. Tahran: İntişârat Emîr-i Kebîr, 1362.