Klasik Arap Mersiyesinde Sıra Dışı Bir Tema: Tâziye ve Tebriğin Bir Arada Sunumu

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 1, 107 - 143, 30.06.2024

Mehmet Şirin Aladağ

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1433553

Öz

İnsanoğlu ölümle tanıştığından bu yana, ölülerine ağıt yakmış, onlar için ağlamış ve hüznünü dile getirmek için şiirler, nesirler dizmiştir. Buradan hareketle ağıt yakmanın tarihi, insan hayatındaki acı ve trajediler kadar eskiye dayanmaktadır. Arap şiirinde ilk mersiye kasidesinin belirlenmesi zor olmakla beraber mersiyenin şiir konuları içerisinde en eski türlerden biri olduğu söylenebilir. Hüzün ve sevinç insanın fıtratında yer alan önemli iki duygudur. İnsan çoğu zaman bu iki duyguyu ayrı ayrı yaşarken bazen de aynı anda yaşayabilmektedir. Bu durumun yansımalarını edebî eserlerde görmek mümkündür. Emevîler döneminde hilâfetin babadan oğula intikal eden bir yapıya dönüşmesi, Arap edebiyatında bazı değişim-dönüşümleri beraberinde getirmiş ve yeni edebî türlerin doğmasında etkili olmuştur. Bu türlerden biri, mersiye gibi edebî mahsullerde aynı anda taziye ve tebriği yani hem hüznü hem de sevinci dile getirmektir. Arap edebiyatında mersiyenin bu türü, iki zıt temayı aynı anda ifade etme sanatı olan iftinâna karşılık gelmektedir. İftinân sanatı, kavramsal düzeyde daha önce var olmakla birlikte terim olarak ilk defa İbn Ebü’l-İsba‘ tarafından literatüre kazandırılmıştır. Mersiyenin söz konusu çeşidini oluşturan ve genellikle hazırcevaplık yetisine sahip kişilerin dudaklarından dökülen bu etkileyici örnekler, sahip oldukları yüksek edebî kalite sayesinde birçok açıdan tetkik edilmeye değerdir. Hüznün ve sevincin bir arada dile getirilmesinden dolayı sıra dışı bir temaya bürünen bu konuya dair edebî malzeme, kaynaklarda dağınık biçimde yer almaktadır. Günümüze intikal eden örneklerden tespit edebildiğimiz kadarıyla bu sanatın muhatabı genelde yönetici zümredir. Kaynaklarda yer alan örnekler incelendiğinde çeşitli vesilelerle tek bir ifadeye taziye ve kutlamanın sığdırıldığı görülmektedir. Dil ve edebiyat açısından ustalık ve hazırcevaplık yeteneğini gerektiren bu durumlar şair ve ediplere hüner ve yeteneklerini sergilemek için fırsat sunmaktadır. Çoğunlukla halife, melik, emir ve diğer devlet adamlarına yönelik olan bu olgu, saray muhitlerinde cereyan etmektedir. Emevîler döneminde ortaya çıkan bu sanatı, şiir ve nesirde ilk defa uygulayanın kim olduğu hususunda kaynaklarda farklı bilgiler yer alır. Çalışmada ilgili türe dair kaynaklarda dağınık biçimde bulunan örnekler analiz edilmiştir. Klasik Arap edebiyatında özel bir tema niteliğini taşıyan taziye ve tebrik dileklerinin bir arada dile getirildiği şiir ve nesir formundaki bu örneklerin muhtelif açılardan analizi makalenin temel hedefidir. Emevîler devrinde ortaya çıkan, biçim ve içerik olarak kendine has özellikleri olan bu edebî türün, örnekler üzerinden önemi vurgulanmış ve Arap edebiyatındaki yeri ortaya konmaya çalışılmıştır. Konuya dair müstakil bir çalışmanın olmaması makalenin özgünlüğünü ortaya koymakta ve söz konusu edebî türün gelişimini anlama ve değerlendirme noktasında alana katkı sunacağı düşünülmektedir. Çalışma nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizine dayalı olarak yürütülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili Belagatı, Mersiye, İftinân, Taziye, Tebrik

An Extraordinary Theme in Classical Arabic Elegy Poetry: Joint-Presentation of Condolence and Celebration

Öz

Mankind have lamented for their deaths since their existence, wept for them and written poems and proses to utter their sorrows. Thus, history of lamenting goes back as far as the pain and tragedies occurring in their lives. Although it is challenging to determine the date of first elegy poem, it can be said that elegiac is one of the oldest genres among the poems. Sadness and joy are the two important emotions in human nature. Humans mostly experience two feelings separately; yet sometimes together at the same time. It is possible to see reflections of this in some literary works. During the Umayyad period, the transformation of the caliphate into a structure inherited from father to son brought about some changes and transformations in Arabic literature and led to the birth of new literary genres. One of these types, elegy, is to express condolence and celebration at the same time, that is, both sadness and joy, in literary works. In Arabic literature, this type of elegy is considered a type of iftinā, the art of expressing two opposing themes at the same time. Although the art of iftinān had existed at a conceptual level before, it was first brought into the literature terminologically by Ibn Abi al-Isba'. These impressive examples, which constitute the type of elegy in question and are generally expressed by people with quick wit, are worth examining in many respects, thanks to their high literary quality. Literary material on the subject, which has an extraordinary theme due to sadness and joy being expressed together, is scattered in the sources. As far as we can determine from the examples that have survived so far, the addressees of this art are generally the administrative groups. When the examples in the sources are examined, it is seen that condolence and celebration are combined into a single expression on various occasions. These situations, which require mastery and quick wit in terms of language and literature, offer poets and writers the opportunity to display their skills and talents. This phenomenon, which is mostly directed to caliphs, princes, emirs and other statesmen, takes place in palace circles. There is different information in the sources about who was the first person to apply this art, emerging during the Umayyad period, in poetry and prose. In this study, samples of the relevant species found scattered in the sources will be analyzed. The main goal of the article is to analyze from various perspectives these examples in poetry and prose form, where condolences and congratulations, which are a special theme in classical Arabic literature, are expressed together. The importance of this genre, which emerged during the Umayyad period and transformed into a literary structure with its own characteristics in terms of form and content, will be emphasized through examples and its place in Arabic literature will be tried to be revealed. The absence of a separate study on the subject reveals the originality of the article and is thought to contribute to the field in terms of understanding and evaluating the development of the literary genre in question. The study will be conducted based on document analysis, which is one of the qualitative research methods.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language Rhetoric, Elegy, Iftinān, Condolence, Celebrations

Kaynakça

• Âbî, Ebû Sa‘d Mansûr b. Hüseyin. Nes̱rü’d-Dürr. thk. Hâlid Abdülğanî Mahfûz. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Âmidî, Ebü’l-Kâsım el-Hasen b. Bişr b. Yahyâ. el-Muvâzene beyne şiʿri Ebî Temmâm ve’l-Buḥtürî. thk. Seyyid Ahmed Sakr vd. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1994.
• Askerî, Ebû Ahmed el-Hasen b. Abdillâh b. Saîd. el-Maṣûn fi’l-edeb. thk. Ab-düsselâm Muhammed Hârûn. Kuveyt: Matbaatü Hükûmeti’l-Kuveyt, 2. Basım, 1984.
• ‘Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. Dîvânü’l-meʿânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Bûsaîdî, Sâlim b. Saîd. el-Câmiʿ fi’l-edebi’l-ʿUmânî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kārî, 2015.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. el-Beyân ve’t-tebyîn. thk. Abdüs-selâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 7. Basım, 1998.
• Cehşiyârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdûs b. Abdillâh. el-Vüzerâʾ ve’l-küttâb. thk. İbrahim Salih. Abudabi: el- Mecmau’s-Sekâfî, 2009.
• Dervîş, Muhyiddin. İʿrâbü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm ve beyânüh. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr - Dâru’l-Yemâme, 11. Basım, 2011.
• Ebû Dülâme, Zend b. Cevn. Dîvânu Ebî Dülâme. thk. İmîl Bedî‘ Ya‘kûb. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1994.
• Ebû Nüvâs, el-Hasen b. Hâni’ b. Abdilevvel. Dîvânu Ebî Nüvâs. thk. İskender Âsaf. Kahire: el-Matbaatü’l- Umûmiyye, 1898.
• Ebü’ş-Şîs, Muhammed b. Abdullah b. Rezîn el-Huzâî. Dîvânu Ebi’ş-Şîs el-Ḫuzâʿî ve aḥbârüh. thk. Abdullah el- Cübûrî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1984.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn - Muhammed Ali en-Neccâr. 17 Cilt. ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-te’lîf ve’t-terceme, Kahire., 67 1964.
• Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-ʿAyn müratteben ʿalâ ḥurûfi’l-mu‘cem. thk. Abdülhamîd Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 2003.
• Hâsir, Selm el. Dîvânu Selm el-Ḫâsir. thk. Şâkir el-Âşûr. Beyrut: Dâru Sâdır, 2017.
• Hatîb et-Tebrîzî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Alî b. Muhammed. Şerḥu Dîvâni Ebî Temmâm. thk. Râcî el-Esmer. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-’Arabî, 2. Basım, 1994.
• Husrî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî. Zehrü’l-âdâb ve s̱emerü’l-elbâb. thk. Selâhaddin el-Hevvârî. 4 Cilt. Beyrut: el- Mektebetü’l-Asriyye, 2001.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. el-ʿİḳdü’l-ferîd. thk. Müfîd M. Kumeyha - Abdülmecid et-Terhînî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hasan. Târîḫu medîneti Dımaşḳ. thk. Muhib-büddin Ebû Saîd Ömer b. Garâme el- Amrevî. 80 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr li’t-Tıbâa ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1995.
• İbn Bessâm eş-Şenterînî, Ebü’l-Hasen Alî. eẕ-Ẕaḫîre fî meḥâsini ehli’l-Cezîre. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’s-Sekāfe, 1997.
• İbn Ebü’l-İsba‘, Ebû Muhammed Zekiyyüddîn. Taḥrîrü’t-Taḥbîr fî ṣınâʿati’ş-şiʿr ve’n-nes̱r ve beyâni iʿcâzi’l-Ḳurʾân. thk. Hifnî Muhammed Şeref. Kahire: Lecnetü İhyâü’t-Türâsi’l-İslâmî, 1963.
• İbn Hicce el-Hamevî, Ebû Bekr b. Alî b. Abdillâh. Ḫizânetü’l-edeb ve ġāyetü’l-ereb. thk. Kevkeb Deyâb. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2. Basım, 2005.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim. eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâʾ. thk. Müfîd M. Kumeyha - Muhammed Emîn ed-Dannâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2005.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim. ʿUyûnü’l-aḫbâr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1418.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Muḫtaṣaru Târîḫi Dımaşḳ. thk. Rûhiyye en-Nehhâs vd. 29 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr li’t-Tıbâa ve’t-Tevzî‘ ve’n-Neşr, 1984.
• İbn Ma‘sûm, Alî Sadrüddîn b. Muhammed el-Medenî. Envârü’r-rebîʿ fî envâʿi’l-bedîʿ. thk. Şâkir Hâdî Şükr. 7 Cilt. Necef: Matba‘atu’n-Nu‘mân, 1968.
• İbn Nübâte el-Mısrî, Ebû Bekr Cemâlüddîn Muhammed. Dîvânü İbn Nübâte el-Mıṣrî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- Arabî, ts.
• İbn Reşîk el-Kayrevânî, Ebû Alî el-Hasen. el-ʿUmde fî meḥâsini’ş-şiʿr ve âdâbih. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 5. Basım, 1981.
• İbn Tabâtabâ el-Alevî, Ebü’l-Hasen Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. ʿİyârü’ş-şiʿr. thk. Abbas Abdüssâtir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2005.
• İbn Vâsıl, Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim. Müferricü’l-kürûb fî aḫbâri Benî Eyyûb. thk. Cemâluddîn eş-Şeyyâl vd. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kalem, 1953.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. Kitâbü’l-Eẕkiyâʾ. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fi’t-târîḫ. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-’Arabî, 1997.
• İbşîhî, Ebü’l-Feth Şihâbüddîn Muhammed b. Ahmed. el-Müsteṭraf fî külli fennin müsteẓraf. 2 Cilt. Beyrut: Menşûrâtü Dârü Mektebeti’l-Hayât, 1992.
• Kādî el-Fâdıl, Ebû Alî Mücîrüddîn Abdürrahîm b. Alî b. el-Hasen. Resâʾilü’l-Ḳāḍî el-Fâḍıl. thk. Ali Necm İsa. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2005.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Ṣubḥu’l-aʿşâ fî ṣınâʿati’l-inşâʾ. 14 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l- Mısriyye, 1922.
• Medâinî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Abdillâh. Kitâbü’t-Teʿâzî. thk. İbtisâm Merhûn es-Saffâr - Bedrî Muhammed Fehd. Necef: Matba‘atu’n-Nu‘mân, 1971.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî. Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve meʿâdinü’l-cevher. thk. Kemâl Hasan Mer‘î. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Muâfâ en-Nehrevânî, Ebü’l-Ferec el-Muâfâ b. Zekeriyyâ b. Yahyâ. el-Celîsü’ṣ-ṣâliḥu’l-kâfî ve’l-enîsü’n-nâṣıḥu’ş- şâfî. thk. Abdülkerîm Sâmî el-Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2005.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr. el-Kâmil. thk. Cum‘a el-Hasan. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Me‘rîfe, 2. Basım, 2007.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Müfîd Kumeyha vd. 33 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Râfiî, Mustafâ Sâdık. Târîḫu âdâbi’l-ʿArab. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2000.
• Safvet, Ahmed Zekî. Cemheretü ḫuṭabi’l-ʿArab fî ʿuṣûri’l-ʿArabiyyeti’z-zâhire. 3 Cilt. Mısır: Şeriketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1933.
• Samancı, Yusuf Sami. Osmanlı Dönemi Arap Şairlerden Mencek Paşa ve Şiirleri. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2017.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl. Siḥrü’l-belâġa fî sırri’l-berâʿa. thk. Abdüsselâm el-Havfî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1984.
• Süyûtî, Ebü’l-Faḍl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Târîḫu’l-ḫulefâʾ. thk. Komisyon. Beyrut: Dârü’s-sekâfe, ts.
• Şevkî Dayf. er-Ris̱âʾ. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 4. Basım, 1955.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîḫu’ṭ-Ṭaberî: Târîḫu’r-rusul ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 9 Cilt. Kahire: Darü’l-Meârif, 2. Basım, 1966.
• Timurtaş, Abdulhadi. Arap Edebiyatında Divan Kitâbeti -Ziyâuddîn İbnu’l-Esîr Örneği-. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2018.
• Toprak, M. Faruk. “Mersiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. Rebîʿu’l-ebrâr ve nuṣûṣü’l-aḫbâr. thk. Abdülemîr Mühennâ. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-E‘lemî li’l-Metbû‘ât, 1992.