Fluvial geomorphology and hydrographic properties of Beyazsu Basin (Mardin)

Yıl 2019, Sayı: 73, 96 - 105, 31.12.2019

Ergin Canpolat , Mahsum Bozdoğan

https://doi.org/10.17211/tcd.658375

Cited By: 3

Öz

Geomorphologically; The high karstic plateau, referred to as the Mardin-Midyat Threshold, was partially struck but uplift more as blocks as a result of the Arabian plate collided with Anatolian plate since  Miocene and plunging underneath it. The majority of the Beyazsu basin consists of a plateau area with an average elevation of 900-1400 m. However, morphometric analysis shows that the elevation in the basin gradually increases to the northwest. 10 elevation steps from approximately 630 m to 1070 m have been identified within the basin. Elevation steps are changed around 50 meters. These elevation steps are explained by the uplift due to tectonic movements. Thus, the Beyazsu and Karasu rivers also have buried deep in the karstic platform and formed deep antesedant valleys with steep slopes.Fluvio-karstic depressions, canyon valleys, lapias, dolines and uvala formations, deposit cones and fans, questa structures  and cave formations are the main geomorphological units in the basin. When the direction of the valley extending was examined, it was concluded that the meanders on the platform have been buried deep in time due to the antesedance and took the shape of a canyon.The surface flow is low due to the karstic structure on the Mardin-Midyat Threshold. This does not change even on rainy days. Most of the water infiltrates into the ground. Beyazsu karst spring with high water discharge in every period despite the effective summer temperature and drought in the basin. Even if there are fluctuations in water discharge depending on the season, average current values are around 3.8 m3/sec. As a result of our study, the excess amount of the flow of the Beyazsu spring was associated with the size of the recharge basin and the development of groundwater network and aquifers. In this study, the relationship between stream flow characteristics and meteorological events are tried to be explained. The chemical data and lithological properties of the Beyazsu source were correlated.

Anahtar Kelimeler

Fluvial Geomorphology, Beyazsu, Mardin-Midyat Threshold, Geomorphology of Nusaybin

Beyazsu Havzası’nın (Mardin) flüvyal jeomorfolojisi ve hidrografik özellikleri

Öz

Ülkemizin güneydoğusunda jeomorfolojik olarak; Mardin-Midyat Eşiği adı ile ifade edilen yüksek karstik plato, Arap platformunun, Miyosen’den itibaren Anadolu plakasını sıkıştırması ve altına dalması sonucunda kısmen çarpılmış ancak daha çok blok halinde yükselmiştir. Mardin-Midyat Eşiği üzerindeki Beyazsu havzasının büyük bölümü ortalama 900-1400 m yüksekliğindeki platoluk bir alandan oluşmaktadır. Bununla birlikte yapılan morfometrik analizler, havzada yükseltinin kademeli olarak kuzeybatıya doğru arttığını göstermektedir. Havzada, 630 m’den 1070 m’ye kadar 10 adet yükselti kademesi tespit edilmiştir. Bu kademeler arasında ortalama 50 m yükselti farkının olması tektonik hareketlere bağlı gençleşme ile açıklanmıştır. Böylece, Beyazsu ve Karasu akarsuları da karstik platformda derine doğru gömülerek dik yamaçlı derin antesedant vadiler meydana getirmiştir. Yapılan çalışmalar sonucunda, havzada tespit edilen başlıca jeomorfolojik birimler; flüvyo-karstik depresyonlar, kanyon vadiler, lapya, dolin, uvala oluşumları, birikinti koni ve yelpazeleri, kuesta yapıları, kornişler ve mağaralardır.  Vadi uzanış doğrultuları incelendiğinde platform üzerindeki mendereslerin antesedans dolayısı ile zamanla derine doğru gömülerek kanyon görüntüsü aldığı sonucuna ulaşılmıştır. Mardin-Midyat Eşiğinde karstik yapıdan dolayı yüzeysel akış azdır.  Bu durum yağışlı günlerde dahi değişmemektedir. Suların büyük kısmı zemine sızmaktadır. Beyazsu, havzada etkili olan yaz sıcaklığı ve kuraklığına rağmen su seviyesi her dönemde yüksek olan karstik bir kaynaktır. Mevsime bağlı olarak su çıkışında kısmi bir azalma olsa dahi akım değerleri ortalama 3,8 m3/sn civarındadır. Çalışmanın sonucunda Beyazsu kaynağının, akım miktarının fazlalığı beslenme havzasının büyüklüğü ile yeraltı su ağı ve akiferlerinin gelişmiş olması gibi nedenlerle ilişkilendirilmiştir. Çalışmada akarsu akım özellikleri ile meteorolojik olaylar arasındaki ilişkiler açıklanmaya çalışılmıştır. Beyazsu kaynağı kimyasal verileri ile litolojik özellikler ilişkilendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fülüvyal Jeomorfoloji, Beyazsu, Mardin-Midyat Eşiği, Nusaybin Jeomorfolojisi, Beyazsu Hidrografyası

Kaynakça

• Altıparmak, B. (2007). Fırat Havzası Taşkın Mevsimselliğinin Belirlenmesi. içinde İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Atalay, İ. (2002). Türkiye'nin Karstik Alanlarında Toprak Oluşumu. Jeomorfoloji Dergisi, S:19, s.139-144, ANKARA.
• Biricik, A. S. (1969). Mardin ve Mücavir Mıntıkasının Strüktür ve Jeomorfolojisi (s. 121-134). içinde İstanbul.
• DSİ. (2019). Devlet Su İşleri 10. Bölge Müdürlüğü. Diyarbakır: Akım Gözlem Raporu.
• Ege, İ. (2015). Beyazsu Çayı(Nusaybin/Mardin) Havzasının Jeomorfolojisi. Türk&İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c.2(4) 24-43.
• EİE. (2007). Elektrik işleri Etüd İdaresi Büyük Akarsu Havzaları Haritası.
• Karadoğan, S., & Kavak, M. (2017). Diyarbakır Havzasında İklim Üzerinde Etkili Olan Yer Şekilleri ve Litolojik Faktörlerin. Türkiye Jeoloji Bülteni, 60 (557-568).
• Kılıç, T. (2008). NUSAYBİN’İN FİZİKİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ. Geçmişten Günümüze Nusaybin (s. 107). Diyarbakır: D.Ü.Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi .
• Sevindi ve Daşdelen, C. (2011). Kuruluşu, Gelişmesi ve Fonksiyonel Özellikleri Açısından Midyat Şehri. Sosyal Bilimler Dergisi, 135-182.
• Sezer, L. İ. (1990). Türkiye'de Yıllık Sıcaklık Farkının Dağılışı ve Kontinentalite Derecesi Üzerine Yeni Bir Formül. Ege Coğrafya Dergisi, 5; 110-159, İzmir.
• Sözer, A. N. (1984). Güneydoğu Anadolu'nun Doğal Çevre Şartlarına Coğrafi Bir Bakış. Ege Coğrafya Dergisi,s:2, sf:8-30,Ankara.
• Strahler, A. (1952). Hypsometric Analysis of Erosional Topography. Bulletin of the Geological Society of America, 63, pp 1117-42.
• Strahler, A. N. (1958). Dimensional analysis applied to vially eroded landforms. Geological Society of America Bulletin 69, 279±299.
• Şimşek, M., & Kızmaz, V. (2017). Determination of Chemical and Mineral Compositions of Promising Almond (Prunus amygdalus L.) Genotypes from Beyazsu (Mardin) Region . International Journal of Agriculture and Wildlife Science (IJAWS) , 3(1): 6 - 11 .
• Tolun, N., & Ternek, Z. (1952). Mardin Bölgesinin Jeolojisi. Türkiye Jeoloji Kurultayı Bülteni, c:3(2),Ankara.
• Türkeş, M. (1990). Türkiye'de Kurak Bölgeler ve Önemli Kurak Yıllar. İstanbul. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi.
• Türkünal, S. (1980). Doğu Ve Güneydoğu Anadolu'nun Jeolojisi. TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Yayını, s. 8,İstanbul.
• Web 1. (2019, Mart 15). USGS EarthExplorer - Home. https://earthexplorer.usgs.gov/
• Web 2. (2019, Mart 17). MTA, Yerbilimleri Harita Görüntüleyici ve Çizim Editörü: http://yerbilimleri.mta.gov.tr/anasayfa.aspx adresinden alındı
• Web 3. (2019, 04 14). Dsi Hidroloji Sözlüğü: http://bilgi.dsi.gov.tr/sozlukler/hidrosozluk/index.cfm adresinden alındı
• Weissel, J. K. (1994). The Length-Scaling Properties of Topography. Journal of Geophysical Research , 99, 13997±14012.
• Yıldırım, A. (2003). Gercüş Antiklinali ve Çevresinin Jeomorfolojik Özellikleri. Marmara Coğrafya Dergisi, 8.
• Yıldırım, A., & Karadoğan, S. (2003). Mardin-Midyat Platosunun Ekoturizm Açısından Değerlendirilmesi . Dicle Üniversitesi, Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi, Coğrafya Eğitimi Ana Bilim Dalı, Diyarbakır .