Bildiğimiz turizmin sonu mu? COVID-19’un Türkiye’deki turizm hareketliliğine etkisi

Yıl 2020, Sayı: 76, 19 - 32, 31.12.2020

İsmail Kervankıran , Mehmet Fatih Bağmancı

https://doi.org/10.17211/tcd.811302

Cited By: 8

Öz

2020 yılının başlarında Çin’de ortaya çıkan ve daha sonra dünyanın geneline yayılan COVID-19 küresel salgını ulusal, bölgesel ve küresel ölçekteki birçok hareketliliği (insan, sermaye, mal, ticaret, göç vs.) etkilemiş, ancak bunlar içerisinde en fazla etkilenen ise turizm hareketliliği olmuştur. Turist akışının yasaklanması, ülke sınırlarının kapatılması, uçak seferlerinin durdurulması ve ulusal sınırlar içerisinde bile geçişlere belli bir süre izin verilmemesi, dünyanın birçok ülkesinde turizm hareketliliğini tamamen durma noktasına getirmiştir. Her ne kadar “Yeni Normal Dönem”e geçişle birlikte seyahatlerde kısmi bir artış görülse de, modern insanın alıştığı eski normal dönemin turizm hareketliliğine geri dönüşün zor olduğu, geçmiş yıllarda alışılmış olan turizm faaliyetlerini gerçekleştirmenin mümkün olmadığı, dolayısıyla önümüzdeki dönemde bildiğimiz turizm faaliyetlerinden daha farklı turizm pratiklerinin gelişeceği ve turizm hareketliliğinin de boyutunun, niteliğinin, kapsamının ve görünümünün değişeceği tahmin edilmektedir. Bundan dolayı turizmin değişen bu yeni formunu anlamanın yolu, eski normalin bilindik turizm hareketliliği ile yeni normalin görece kontrollü turizm hareketliliği arasındaki niceliksel ve niteliksel farkları ortaya koymak ve bu değişimin genel görünümüne bakmaktır. Ancak genel görünümü anlamak için hareketin tek yönüne değil, aynı anda milyonlarca insanın köken bölgelerden hedef bölgelere doğru döngüsel akışını incelemek gerekir. Bu çalışmanın amacı, COVID-19’un Türkiye’deki turizm hareketliliğine etkisini hem Türkiye’ye olan turist akışı hem de Türkiye’den yurtdışına olan seyahatler ile birlikte incelemek ve bu hareketliliği turizmin değişen boyutu içerisinde anlamaya çalışmaktır. Bu amaç doğrultusunda çalışmada Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü (UNWTO), Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) ve Dünya Bankası’ndan alınan veriler ile Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK)’ndan COVID-19 salgın süreci sonrasında seyahat amaçlı Türkiye’ye gelen ve Türkiye’den yurtdışına gidenlerin verileri kullanılmıştır. Elde edilen verilere göre, Türkiye’deki turizm hareketliliğinin COVID-19 öncesi ve sonrasının karşılaştırması yapılmış, karşılıklı gerçekleşen hareketliliğin değişen görünümü yorumlanmış ve Türkiye’deki turizm hareketliliğinin değişen bu yeni formu değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

COVID-19, Türkiye, Turizm, Mobilite Teorisi, Turizm Coğrafyası

Is this the end of tourism as we know it? The impact of COVID-19 on tourism mobility in Turkey

Öz

The COVID-19 global epidemic, which emerged in China at the beginning of 2020 and spread throughout the world after a certain period of time, affected many mobilities (people, capital, goods, trade, migration, etc.) on a national, regional and global scale, but among these, tourism mobility has been affected the most. Prohibiting the flow of tourists, closing country borders, cessation of flights and banning the crossing of even national borders for a certain time has brought tourism mobility to a complete halt in many countries of the world. Although a partial increase has incurred in traveling with the transition to the “New Normal Period”, it has been difficult to return to the tourism activity of the former normal period that modern people are used to, it has not been possible to carry out the usual tourism activities of previous years, therefore different tourism activities from the ones we are familiar with will develop in the upcoming period and it is predicted that tourism practices will develop and the dimensions, quality, scope and outlook of tourism mobility will change. Therefore, the way to understand this changing new form of tourism is to reveal the quantitative and qualitative differences between the familiar tourism mobility of the former normal and the relatively controlled tourism mobility of the new normal and look at the general outlook of this change. However, to understand the general picture, it is necessary to examine the cyclical flow of millions of people from their regions of origin to the target regions, not just one direction of the mobility. The purpose of this study is to examine the impact of Covid-19 on tourism mobility in Turkey, and try to understand the changing dimensions of tourism mobility. Data from UNWTO, OECD, the World Bank, the Ministry for Culture and Tourism as well as data regarding incoming and outgoing tourists for travel purposes after the Covid-19 process collated by TURKSTAT have been used in this study in line with this aim. Tourism mobility before and after covid-19 was compared according to the data, the changed outlook of mutually realized mobility was interpreted and this new form of tourism mobility in Turkey was evaluated.

Anahtar Kelimeler

COVID-19, Turkey, Tourism, Mobility theory, Tourism geography

Kaynakça

• Akçiğit, U. & Akgündüz, Y.E. (2020). Türkiye’de covid-19 odaklı talep şoklarının coğrafi ve sektörel yayılımı. Chicago Üniversitesi Çalışma Tebliği, www.artnotlari.com/arastirmalar. Son erişim 15 Eylül 2020.
• Ateljevic, I. (2020). Transforming the (tourism) world for good and (re) generating the potential ‘new normal’. Tourism Geographies, 22(3), 467-475. https://doi.org/10.1080/14616688.2020. 1759134
• Balta, E. (2019). Tedirginlik çağı, şiddet, aidiyet ve siyaset üzerine. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Baum, T. & Hai, N. T. T. (2020). Hospitality, tourism, human rights and the impact of covid-19. International Journal Of Contemporary Hospitality Management, 32(7), 2397-2407. https://doi. org/10.1108/IJCHM-03-2020-0242
• Brouder, P., Teoh,S., Salazar, N. B., Mostafanezhad, M., Mei Pung, J. M., Lapointe, D., Higgins Desbiolles, F., Haywood, M., Hall, C. M. & Balslev Clausen, H. B. (2020). Reflections and discussions: tourism matters ın the new normal post covid-19. Tourism Geographies, 22(3), 735-746. https://doi.org/10.1080/14616688.2 020.1770325
• Bryson, J. R. & Vanchan, V. (2020). Covid‐19 and alternative conceptualisations of value and risk in gpn research. Tijdschrift Voor Economische En Sociale Geografie, 111(3), 530-542. https://doi. org/10.1111/tesg.12425
• Buheji, M. (2020). Sharing economy and communities attitudes after covid-19 pandemic-review of possible socio-economic opportunities. American Journal of Economics, 10(6), 395-406. https:// doi:10.5923/j.economics.20201006.09
• Carr, A. (2020). Covid-19, indigenous peoples and tourism: a view from new zealand. Tourism Geographies, 22(3), 491-502. https:// doi.org/10.1080/14616688.2020.1768433
• Cheer, J. M. (2020). Human flourishing, tourism transformation and covid-19: a conceptual touchstone. Tourism Geographies, 22(3), 514-524. https://doi.org/10.1080/14616688.2020.1765016
• Chhabra, D. (2020). Transformational wellness tourism system model ın the pandemic era. International Journal Of Health Management And Tourism, 5(2), 76-101. https://doi.org/10.31201/ ijhmt.788628
• Chen, G., Cheng, M., Edwards, D., & Xu, L. (2020). Covid-19 pandemic exposes the vulnerability of the sharing economy. https:// doi:10.21203/rs.3.rs-26460/v1 https://www.researchsquare. com/article/rs-26460/v1 (hakem incelemesi tamamlanmayan makale)
• Cetin, C. & Kara, A. (2020). Global surveillance, travel, and trade during a pandemic. Turkish Journal Of Medical Sciences, 50, 527- 533. https://doi:10.3906/sag-2004-175
• Cohen M. J. (2020). Does the covid-19 outbreak mark the onset of a sustainable consumption transition?. Sustainability: Science, Practice And Policy, 16(1), 1-3. https://doi.org/10.1080/154877 33.2020.1740472
• Cooper, J. A. & Alderman, D. H. (2020). Cancelling march madness exposes opportunities for a more sustainable sports tourism economy. Tourism Geographies, 22(3), 525-535. https://doi.or g/10.1080/14616688.2020.1759135
• Crossley, E. (2020). Ecological grief generates desire for environmental healing in tourism after covid-19. Tourism Geographies, 22(3), 536-546. https://doi.org/10.1080/14616688.2020.1759133
• Demir, M., Günaydın, Y. & Demir, Ş.Ş. (2020). Coronavirüs (covid- 19)’ün Türkiye’de turizm üzerindeki öncüllerinin, etkilerinin ve sonuçlarının değerlendirilmesi. International Journal of Social Sciences and Education Research, 6(1), 80-107. https://doi. org/10.24289/ijsser.734263
• Deniz, A. & Kervankıran, İ. (2020). Labour force participation and violence: a research about female tourism workers in Turkey, In P. Vizcaino, H. Jeffrey & C. Eger (Eds.), Tourism and gender-based violence challenging ınequalities (pp. 65-79). UK: CABI.
• Everingham, P. & Chassagne, N. (2020). Post covid-19 ecological and social reset: moving away from capitalist growth models towards tourism as buen vivir. Tourism Geographies, 22(3), 555-566. https://doi.org/10.1080/14616688.2020.1762119
• Frase, P. (2018). Dört gelecek, kapitalizmden sonra hayat. (Çev. Akın Emre Pilgir). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları. (Kitabın Orijinal Basımı 2016).
• Galvani, A., Lew, A. A. & Perez, M. S. (2020). Covid-19 is expanding global consciousness and the sustainability of travel and tourism. Tourism Geographies, 22(3), 567-576. https://doi.org/10. 1080/14616688.2020.1760924
• Gibson-Graham, J.K. (2010). (Bildiğimiz) Kapitalizmin sonu. (Çev. Zeynep Gambetti). İstanbul: Metis Yayınları. (Kitabın Orijinal Basımı 1996).
• Gössling, S., Scott, D. & Hall, C. M. (2020). Pandemics, tourism and global change: a rapid assessment of covid-19. Journal of Sustainable Tourism, 29(1). https://doi.org/10.1080/09669582.2020 .1758708
• Grydehøj, A., Kelman, I. & Su, P. (2020). Island geographies of separation and cohesion: the coronavirus (covid‐19) pandemic and the geopolitics of kalaallit nunaat (Greenland). Tijdschrift Voor Economische En Sociale Geografie, 111(3), 288-301. https://doi. org/10.1111/tesg.12423
• Hall, C. M. (2015). On the mobility of tourism mobilities. Current Issues In Tourism, 18(1), 7-10. https://doi.org/10.1080/13683500 .2014.971719
• Hall, C. M., Scott, D. & Gössling, S. (2020). Pandemics, transformations and tourism: be careful what you wish for. Tourism Geographies, 22(3), 577-598. https://doi.org/10.1080/14616688.2020.1759131
• Hall, M. C., Prayag, G., Fieger, P. & Dyason, D. (2020). Beyond panic buying: consumption displacement and covid-19. Journal Of Service Management, 1757-5818. https://doi.org/10.1108/ JOSM-05-2020-0151
• Hannam, K., Butler, G. & Paris, C. M. (2014). Developments and key issues in tourism mobilities. Annals Of Tourism Research, 44, 171-185. https://doi.org/10.1016/j.annals.2013.09.010
• Harvey, D. (2020). Anti-capitalist politics in the time of covid-19. Jacobin, https://jacobinmag.com/2020/03/david-harvey-coronavirus- political-economy-disruptions. Son erişim 21 Eylül 2020.
• Haywood, K. M. (2020). A post-covid future: tourism community re-imagined and enabled. Tourism Geographies, 22(3), 599-609. https://doi.org/10.1080/14616688.2020.1762120
• Higgins-Desbiolles, F. (2020). Socialising tourism for social and ecological justice after covid-19. Tourism Geographies, 22(3), 610- 623. https://doi.org/10.1080/14616688.2020.1757748
• Karakaş, M. (2020). Covid-19 salgınının çok boyutlu sosyolojisi ve yeni normal meselesi. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 40(1), 541–573. https://doi.org/10.26650/SJ.2020.40.1.0048
• Kervankıran, İ., Sert Eteman, F. & Çuhadar, M. (2018). Türkiye’de iç turizm hareketlerinin sosyal ağ analizi ile incelenmesi. Turizm Akademik Dergisi, 5(1), 29-50. https://dergipark.org.tr/en/pub/ touraj/issue/37924/397684
• Kervankıran, İ., Sert Eteman, F. & Şardağ A. (2019). Türkiye’de turizm coğrafyası araştırmalarında disipliner ilişkinin sosyal ağ analizi ile incelenmesi. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 18(3), 938-965. https://doi.org/10.21547/jss.558270
• Kervankıran, İ. & Bağmancı, M. F. (2020). Turizm hareketliliğine karşı istikametten bakmak Türkiye’den yurtdışına olan seyahatlerin görünümü. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(3), 686-712. https://doi.org/10.21547/jss.744618
• Kuebart, A. & Stabler, M. (2020). Infectious diseases as socio‐spatial processes: the covid‐19 outbreak in Germany. Tijdschrift Voor Economische En Sociale Geografie, 111(3), 482-496. https://doi. org/10.1111/tesg.12429
• Kültür ve Turizm Bakanlığı. (2020). Ağustos 2020 sınır bülteni. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://yigm.ktb.gov.tr/TR-9851/turizm-istatistikleri. html. Son erişim 05 Ekim 2020.
• Lapointe, D. (2020). Reconnecting tourism after covid-19: the paradox of alterity in tourism areas. Tourism Geographies, 22(3), 633-638. https://doi.org/10.1080/14616688.2020.1762115
• Lew, A. A., Cheer, J. M., Haywood, M., Brouder, P. & Salazar, N. B. (2020). Visions of travel and tourism after the global covid-19 transformation of 2020. Tourism Geographies, 22(3), 455-466. https://doi.org/10.1080/14616688.2020.1770326
• Mostafanezhad, M. (2020). Covid-19 is an unnatural disaster: hope in revelatory moments of crisis. Tourism Geographies, 22(3), 639-645. https://doi.org/10.1080/14616688.2020.1763446
• Mostafanezhad, M., Cheer, J. M. & Sin, H. L. (2020). Geopolitical anxieties of tourism:(im) mobilities of the covid-19 pandemic. Dialogues İn Human Geography, 10(2), 182-186. https://doi. org/10.1177/2043820620934206
• Müftüler-Baç, M. (2020). Küresel salgın tehdidi altında küresel sistem. In U. Ulutaş (Eds.), Covid-19 Sonrası Küresel Sistem: Eski Sorunlar, Yeni Trendler, (pp. 20-23). Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ankara.
• Niewiadomski, P. (2020). Covid-19: from temporary de-globalisation to a re-discovery of tourism?. Tourism Geographies, 22(3), 651- 656. https://doi.org/10.1080/14616688.2020.1757749
• Polanyi, K. (2017). Büyük dönüşüm. (Çev. Ayşe Buğra). (14. Baskı), İstanbul: İletişim Yayınları. (Kitabın Orijinal Basımı 1944).
• Prideaux, B., Thompson, M. & Pabel, A. (2020). Lessons from covid-19 can prepare global tourism for the economic transformation needed to combat climate change. Tourism Geographies, 22(3), 667-678. https://doi.org/10.1080/14616688.2020.1762117
• Rogerson, C. M. & Rogerson, J. M. (2020). Covid-19 and tourism spaces of vulnerability in South Africa. African Journal of Hospitality, Tourism and Leisure, 9(4), 382-401. https://doi.org/10.46222/ ajhtl.19770720-26
• Salazar, N. B. (2020). Labour migration and tourism mobilities: time to bring sustainability into the debate. Tourism Geographies, 1(11) https://doi.org/10.1080 / 14616688.2020.1801827.
• Sezen Doğancılı, O. (2020). Covid-19 salgını sonrası turizm destekleri. Türk Turizm Araştırmaları Dergisi, 4(3), 2808-2820. https://doi. org/10.26677/TR1010.2020.510
• Seyfi, S., Hall, C. M. & Shabani, B. (2020). Covid-19 and international travel restrictions: the geopolitics of health and tourism. Tourism Geographies, https://doi.org/10.1080/14616688.2020.18 33972
• Sheller, M. & Urry, J. (2006). The New Mobilities Paradigm. Environment and Planning A: Economy And Space, 38(2), 207-226. https:// doi.org/10.1068/a37268
• Sigala, M. (2020). Tourism and covid-19: impacts and implications for advancing and resetting industry and research. Journal Of Business Research, 117, 312-321. https://doi.org/10.1016/j. jbusres.2020.06.015
• Sirkeci, I. & Yücesahin, M. M. (2020). Coronavirus and migration: analysis of human mobility and the spread of covid-19. Migration Letters, 17(2), 379-398. https://doi.org/10.33182/ml. v17i2.935
• Sirkeci, I., Özerim, M. G. & Bilecen, T. (2020). Editörden: kovid-19’un uluslararası hareketlilik ve göçmenliğe ilişkin etkisi üzerine. Göç Dergisi, 7(1), 1-8. https://doi.org/10.33182/gd.v7i1.688
• Skift. (2018). Transformative travel: shifting toward meaning, purpose and self-fulfilment. http://skiftx.com/wp-content/uploads/ 2018/04/The-Rise-of-Transformative-Travel.pdf. Son erişim 26 Eylül 2020.
• Springer, S. (2020). Caring geographies: the covid-19 interregnum and a return to mutual aid. Dialogues in Human Geography, 10(2), 112–115. https://doi.org/10.1177/2043820620931277
• Stankov, U., Filimonau, V. & Vujičić, M. D. (2020). A mindful shift: an opportunity for mindfulness-driven tourism in a post-pandemic world. Tourism Geographies, 22(3), 703-712. https://doi.org/10 .1080/14616688.2020.1768432
• Teeri, M.M. (2020). Safe sharing economy after covid-19. https:// www.futuresplatform.com/blog/safe-sharing-economy-after- covid-19. Son Erişim 04 Ekim 2020.
• Tekeli, İ. (2020). Salgınlar ve kentler sarmalında dünyanın geleceği: covid-19, In Ö.F. Çolak (Eds.), Salgın Ekonomisi. (pp. 53-85), Ankara: Efil Yayınevi.
• Üstün, Ç. & Özçiftçi, S. (2020). Covid-19 pandemisinin sosyal yaşam ve etik düzlem üzerine etkileri: bir değerlendirme çalışması. Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi, 25, 142-153. https://doi. org/10.21673/anadoluklin.721864
• Wallerstein, I. (2019). Bildiğimiz dünyanın sonu, (Çev. Tuncay Birkan). (6. Baskı), İstanbul: Metis Yayınları. (Kitabın Orijinal Basımı 1999).
• Zoğal, V. & Emekli, G. (2020). Türkiye’de covid-19 salgını sürecinde ikinci konutların değişen anlamları. International Journal of Geography and Geography Education (IGGE), 42, 168-181. https:// doi.org/10.32003/igge.741471
• Zoğal, V., Domenech, A. & Emekli, G. (2020). Stay at (which) home: second homes during and after the covid-19 pandemic. Journal of Tourism Futures, https://doi.org/10.1108/JTF-06-2020-0090
• İnternet Kaynakları
• BBC, (2020). https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-53284234. Son erişim 04 Ekim 2020.
• BM (Birleşmiş Milletler). (2020). Policy brief: covid-19 and transforming tourism, august, 2020. https://unsdg.un.org/sites/default/ files/2020-08/sg_policy_brief_covid-19_tourism_august_2020. pdf. Son erişim 28 Ağustos 2020.
• Euronews. (2020a). https://tr.euronews.com/2020/09/16/suudi-arabistan- umre-ziyaretlerini-kademeli-olarak-baslatmaya-haz-rlan- yor. Son erişim 23 Eylül 2020.
• Euronews. (2020b). https://tr.euronews.com/2020/10/01/ingiltere- turkiye-yi-karantina-uygulanacak-ulkeler-listesine-ald. Son erişim 10 Ekim 2020.
• Global Tourism Forum, (2020). Recovery and beyond. https://www. globaltourismforum.org/recovery-and-beyond/ Son erişim 30 Kasım 2020.
• Haberturk (2020). https://www.haberturk.com/koronavirus-salgini- sonrasi-avrupa-turizm-sektorunu-nasil-canlandiracagini-tartisiyor- 2664712. Son erişim 21 Eylül 2020.
• https://t24.com.tr/haber/koronavirus-salginindan-sonra-karavan-satislari- yuzde-300-artti,876012 Son erişim 22 Ağustos 2020.
• https://www.aa.com.tr/tr/sirkethaberleri/hizmet/sosyal-mesafe-cadir- ve-bisiklet-satislarini-artirdi/657837 Son erişim 10 Ekim 2020.
• https://www.aa.com.tr/tr/dunya/almanya-kovid-19-nedeniyle-turkiyeye- uyguladigi-seyahat-uyarisini-kismen-kaldirdi/1931350. Son erişim 04 Ekim 2020.
• Inquirer (2020). https://business.inquirer.net/299439/travel-bubbles- eyed-to-revive-economies/amp Son erişim 15 Ekim 2020.
• Morningfuture. (2020). https://www.morningfuture.com/en/article/ 2020/07/17/sharing-economy-crisis-marta-mainieri/968/. Son Erişim 04 Ekim 2020.
• OECD (Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü). (2020). Tourism policy responsesto the coronavirus (covid-19) OECD. https://read. oecd-ilibrary.org/view/?ref=124_124984-7uf8nm95se&title=Covid- 19_Tourism_Policy_Responses. Son erişim 22 Ağustos 2020.
• Sağlık Bakanlığı. (2020a). https://covid19.saglik.gov.tr/TR-66935/genel- koronavirus-tablosu.html. Son erişim 23 Eylül 2020.
• Sağlık Bakanlığı. (2020b). https://covid19.saglik.gov.tr/TR-68443/covid- 19-durum-raporu.html. Son erişim 22 Eylül 2020.
• SGK (Sosyal Güvenlik Kurumu), (2020). SGK işyeri ve çalışan sayısı verileri. www.sgk.gov.tr/wps/portal/sgk/tr/kurumsal/istatistik/ aylik_istatistik_bilgileri, Son erişim 05 Ekim 2020.
• TUİK (Türkiye İstatistik Kurumu). (2020). Hane halkı yurt içi turizm istatistikleri bülteni. https://data.tuik.gov.tr/tr/display-bulletin/? bulletin=hanehalki-yurt-ici-turizm-i-ceyrek-ocak- mart-2020-33665. Son erişim 05 Ekim 2020.
• Turizmgunlugu (2020). https://www.turizmgunlugu.com/2020/03/24/ kapanan-oteller-listesi-koronavirus/. Son erişim 07 Ekim 2020.
• TÜBA (Türkiye Bilimler Akademisi). (2020). Covid-19 küresel salgın değerlendirme raporu. http://www.tuba.gov.tr/files/images/2020/ kovidraporu/T%C3%9CBA%20Covid-19%20Raporu%206.%20 G%C3%BCncelleme.pdf. Son erişim 28 Temmuz 2020.
• UNWTO (Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü). (2020a). 2020 UNWTO reports. https://www.unwto.org/news/internationaltourist- numbers-down-65-in-first-half-of-2020-unwto-reports. Son erişim 16 Eylül 2020.
• UNWTO (Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü). (2020b). World tourism barometer, Volume 18, Issue 5, August/September 2020. https://www.e-unwto.org/doi/epdf/10.18111/wtobarometereng. 2020.18.1.5. Son erişim 25 Ağustos 2020.
• UNWTO (Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü). (2020c). https:// www.unwto.org/covid-19-inclusive-response-vulnerable- groups. Son erişim 03 Eylül 2020.
• Wego, (2020). https://blog.wego.com/whats-a-travel-bubble/. Son erişim 24 Eylül 2020.
• WHO (Dünya Sağlık Örgütü). (2020a). Coronavirus disease. https:// www.who.int/publications/m/item/log-of-major-changes-anderrata- in-who-daily-aggregate-case-and-death-count-data. Son erişim 23 Ağustos 2020.
• WHO (Dünya Sağlık Örgütü). (2020b). https://www.who.int/emergencies/ diseases/novel-coronavirus-2019/interactive-timeline. Son erişim 15 Eylül 2020.