Arkeolojik yerleşim yerleri ile jeomorfoloji arasındaki etkileşim: Aşağı Garzan Havzası örneği

Yıl 2021, Sayı: 77, 195 - 210, 30.06.2021

Savaş Sarıaltun

https://doi.org/10.17211/tcd.942857

Cited By: 1

Öz

Bu araştırma, Aşağı Garzan Havzası'nda yerleşim yerlerinin bulunduğu alanın arkeolojik anlamından ziyade morfolojik özellikler, jeomorfolojik birimlerle ilişkiler ve arazi kullanım özellikleri bağlamında ele alınmıştır. Fiziksel çevre faktörlerinin sosyal çevredeki yansımaları izlenerek farklı dönemlerdeki yerleşim stratejileri ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Her bir yerleşim tek tek incelenmekle birlikte, çağdaş yerleşimlerin ortak özellikleri ve farklılıkları CBS ortamında analiz edilerek yorumlanmıştır. Ayrıca aynı dönemdeki yerleşim alanının morfometrik verileri belirlenerek Aşağı Garzan Havzası dönemsel uygunluk analizleri de yapılmıştır. Analize göre iskân edilen alanların anlamı belirlenmiş ve tartışılmıştır. Sonuç olarak, Aşağı Garzan Havzası'ndaki farklı topluluklar, doğal ortamın uygun olduğu alanları kullanmış, doğal çevrenin özelliklerine göre farklı yerleşim stratejileri geliştirmiş, kültürel çevre tercihlerine ve dönemsel kültürel dinamiklerine göre farklı fiziksel ortamı tercih etmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Yerleşim stratejisi, Jeomorfoloji, Arkeoloji, Aşağı Garzan Havzası

Teşekkür

Bu çalışma, merhum hocam Prof. Dr. Telat Koç danışmanlığında ve özverili destekleriyle 2020 yılında Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Coğrafya Bölümünde tamamladığım “Aşağı Garzan Havzası’nda Jeomorfolojik Özelliklerin Arkeolojik Yerleşmelere Etkisi” başlıklı doktora tezinden çokça faydalanılmış, ayrıca Paris Nanterre Üniversitesi'nde 2019 yılında tamamladığım “Sumakı Höyük'ün Neolitik Mimari Yapıları ve Kültürel Peyzajı” başlıklı doktora tezinden de ihtiyaç duydukça yararlanılmıştır. Her iki çalışmada da desteğini eksik etmeyen merhum hocam Prof. Dr. Telat Koç ile Prof. Dr. Aslı ve Prof. Dr. Catherine Perles hocalarıma bir kez daha şükranlarımı sunarım. Ayrıca, makalemi büyük ölçüde geliştiren yapıcı yorumları için yayın kurulu üyelerine ve dergi hakemlerine de müteşekkirim.

Interaction between archaeological site and geomorphology: a case study of the Lower Garzan Basin

Öz

This research has been conducted in the context of morphological features, relations with geomorphological units and land use patterns rather than the archaeological meaning of the area where settlements are located in the Lower Garzan Basin. By following the reflections of physical geographic factors in the social environment, settlement strategies in different periods have been tied to be revealed. Although each settlement zone and its surrounding areas are examined separately, the common features and differences of the contemporary settlements have been analyzed and interpreted through Geographic Information System. Additionally, the morphometric common features of the settlement area during the same period were identified and periodic suitability analysis of the Lower Garzan Basin was examined as a result of the overlap analysis. Based on these analyzes, the meaning of the inhabited areas was both formulated and discussed. Thus, the paper argues that different communities in the Lower Garzan Basin established their settlement according to the environmental conditions which influenced their culture and periodic cultural dynamics.

Anahtar Kelimeler

Settlement strategy, Geomorphology, Archaeology, Lower Garzan Basin

Kaynakça

• Algaze, G., Breuninger, R., Lightfoot, C., & Rosenberg, M. (1991). The Tigris-Euphrates archaeological reconnaissance project: a preliminary report of the 1989-1990 seasons. Anatolica, XVII, 175-240.
• Altınlı, E. (1966). Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun jeolojisi. MTA Dergisi, 66, 35-77. https://dergi.mta.gov.tr/index.php?id=arsiv
• Ardel, A. (1961). Güneydoğu Anadolu’da coğrafi müşahadeler. Türk Coğrafya Dergisi, 21, 140-148. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tcd/issue/21264/228287
• Benedict, P. (1980). Güneydoğu Anadolu Yüzey Araştırması, İçinde H., Çambel & R. J.Braidwood (eds.), İstanbul ve Chicago üniversiteleri karma projesi Güneydoğu Anadolu tarihöncesi araştırmaları (ss.107-149). İstanbul Üniversitesi Yayınları No:2589.
• Doğan, U. (2005). Holocene fluvial development of the Upper Tigris Valley (Southeastern Turkey) as documented by archaeological data. Quaternary International, 129, 75–86. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2004.04.008
• Duman, T.Y., Olgun, Ş., Çan, T., Nefeslioğlu, H.A., Hamzaçebi, S., Elmacı, H., Durmaz, S., & Çörekçioğlu, Ş. (2009). 1/25.000Ölçekli sayısal heyelan haritaları, M46-b1 paftası, Türkiye Jeoloji Veri Tabanı, Jeoloji Etütleri Dairesi Başkanlığı, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Ankara.
• Erim-Özdoğan, A., & Gündüzalp, S. (2018). Çemialo Sırtı Batman-Beşiri-Yazıhan Köyü. Ilısu Barajı Projesi Kurtarma Kazıları (201-239. ss.). Batman Müzesi Yayını.
• Erim-Özdoğan, A., & Sarıaltun, S. (2011). Ilısu Baraj Alanı Garzan Vadisi ve Batman Çayı Çevresi Kültür Envanteri. İçinde N. Tuna & O. Doonan (eds.), Ilısu ve Karkamış baraj gölleri altında kalacak arkeolojik ve kültür varlıklarını kurtarma projesi 2002 yılı çalışmaları, Cilt II (945-1146. ss.). ODTÜ-TAÇDAM.
• Esentürk, Y. Ökse, A.T., & Görmüş, A. (2007, Ekim 24). Anadolu Bronz Çağın’dan deprem izleri [Sözlü sunum]. International Earthquake Symposium Kocaeli 2007 Kitabı (758-762. ss.). Kocaeli Üniversitesi, Kocaeli, Türkiye.
• Güney, B. (2014). Havza yönetim planları içerisinde sulak alanların yeri, kuş ve habitat direktifleriyle olan ilişkisi, TC. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Ankara, Türkiye. https://www.tarimorman.gov.tr/SYGM/Belgeler/TEZLER/Bihter%20G%C3%9CNEY%20(2).pdf
• İmamoğlu, Ş.M., & Çetin, E. (2007). Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve yakın yöresinin depremselliği. D.Ü. Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, 9, 93-103. https://dergipark.org.tr/tr/pub/zgefd/issue/47960/606809
• Karadoğan, S. (2018). Garzan Havzasında jeomorfolojik peyzaj ve etkiler., Social Science Studies, 6(2), 237-271. DOI:10.18301/rss.608
• Kuzucuoğlu, C. (2002). Preliminary observation on the Tigris Valley terraces between Bismil and Batman. İçinde N. Tuna & J. Velibeyoğlu (eds.), Salvage Project of the Archaeological Heritage of the Ilısu-Carchemish Dam Reservoirs Activities in 2000 (759-771. ss.). ODTÜ-TAÇDAM yayınları.
• Laneri, N., D’Agostino, A., Schwartz, M., Valentini, S., & Pappalardo, G. (2006). A preliminary report of the archaeological excavations at Hirbemerdon Tepe, southeastern Turkey. Anatolica, 32, 153-88. DOI:10.2143/ANA.32.0.2012555
• Matney, T., McGinnis, J., & McDonald, H. (2002). Archaeological investigations at Ziyaret Tepe 2000 and 2001. Anatolica, 28, 47-89. DOI:10.2143/ANA.28.0.2011761
• Ökse, A.T., Görmüş, A. & Atay, E. (2009). Collapsed walls of a Middle Bronze Age building at Salat Tepe (Diyarbakır): evidence for an earthquake? İçinde Ç. Özkan Aygün (ed.), SOMA 2007 Proceedings of the XI Symposium on Mediterranean Archaeology (277-283. ss.), BAR International Series 1900.
• Parker, B. (2001). The mechanics of empire, the northern frontier of Assyria as a case study in imperial dynamics. Institute for Asian and African Studies, University of Helsinki.
• Parker, B., & Swartz-Dodd, L. (2005). The Upper Tigris archaeological research project, a preliminary report from the 2002 field season. Anatolica, 31, 69- 110. DOI: https://doi.org/10.2307/3643077
• Polat, İ. (2018). Yanarsu (Garzan) Çayı aşağı havzası (Siirt / Kurtalan) jeomorfolojisi. (Yayın No. 515189) [Yükseklisans tezi, Fırat Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Pulman, G., & Blaylock, S. (2018). Garzan Vadisi’nde üç binyıl: Batman, Gre Amer Höyük kurtarma kazıları, Ilısu Barajı Projesi Kurtarma Kazıları (111-162. ss.), Batman Müzesi.
• Sarıaltun, S. (2019). The Neolithic architectural structures and cultural landscape of Sumaki Höyük (Publication No. PA100166) [Doctoral dissertation, Paris Nanterre University]. https://www.theses.fr/2019PA100166
• Sarıaltun, S. (2020). Aşağı Garzan Havzası’nda jeomorfolojik özelliklerin arkeolojik yerleşmelere etkisi (Yayın No. 644472) [Doktora tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Sunkar, M., & Polat, İ. (2018 Mayıs 25). Yanarsu (Garzan) Çayı taraçalarının jeomorfolojik özellikleri (Kurtalan / Siirt) [Sözlü sunum]. VIII. Türkiye Kuvaterner Sempozyumu, İTÜ Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, Türkiye.
• Sunkar M., & Tanbul S. (2012) Iluh Deresi (Batman) Havzası’nın Jeomorfolojisi. Coğrafya Dergisi, 24, 38-60. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iucografya/issue/25069/264616
• Şenel, M. (2007). 1:100.000 ölçekli Türkiye jeoloji haritaları, Mardin-M46 Paftası. No: 69. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi, Ankara.
• Şenel, M. (2008). 1:100.000 ölçekli Türkiye jeoloji haritaları, Mardin-M47 paftası. No: 66. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi, Ankara.
• Şimşek, R. (1979). Yukarı Dicle Havzası hidrojeolojik etüt raporu, 1054. DSİ Genel Müdürlüğü
• Tolun, N. (1962). Diyarbakır sheet:500.000 scale, explanatory text of the geological map of Turkey. MTA.
• Yeşilova, Ç. (2012). Baykan-Kurtalan-Şirvan (Siirt) arasındaki tuz içeren birimlerin stratigrafik-sedimantolojisi incelemesi ve ekonomik önemi (Yayın No. 309825) [Doktora tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Yeşilova, Ç., & Helvacı, C. (2011). Batman-Siirt kuzeyi stratigrafisi ve sedimantolojisi, Türkiye, TPJD Bülteni, 23(2), 7-50. http://www.tpjd.org.tr/images/bultenler/pdf/aralik2011.pdf
• Yıldırım, A. & Karadoğan, S. (2005 Eylül). Raman-Gercüş antiklinalleri arasında Dicle Vadisinin jeomorfolojisi [Sözlü sunum]. Ulusal Coğrafya Kongresi 2005 Bildiri Kitabı (421-433. ss.). Türk Coğrafya Kurumu, İstanbul, Türkiye.
• Yılmaz, E. & Duran, O. (1997). Güneydoğu Anadolu Bölgesi otokton ve allokton birimlerin stratigrafi sözlüğü. TPAO Araştırma Merkezi, Eğitim Yayınları No:31.
• MTA yerbilimleri harita görüntüleyici ve çizim editörü: http://yerbilimleri.mta.gov.tr/anasayfa.aspx (Erişim tarihi: 25.05.2021)