SÖZLÜ TARİH IŞIĞINDA KAFKAS İSLAM ORDUSU ASKERLERİNİN SİBİRYA SÜRGÜNÜ

Yıl 2023, , 149 - 180, 09.12.2023

Abdulhamit Avşar

https://doi.org/10.55773/tda.1293745

Öz

Birinci Dünya Savaşı’nda çok sayıda Türk askeri esir düşmüş ve dünyanın farklı yerlerinde kurulan kamplara konulmuşlardır. Bu esirlerin hayatlarıyla ilgili -yeterli olmasa da- yayınlanmış anılar, arşiv belgeleri, yapılmış akademik çalışmalar vardır. Ancak, yine aynı dönemde Azerbaycan’a yardım için kurulan ve Bakü’nün kurtarılmasını sağlayan Kafkas İslam Ordusu askerlerinden bu ülkede kalanların
hayatları hakkında çok az şey bilinmektedir. Oysa bu askerler, Sovyetler Birliği’nin kurulmasıyla bir tür esir durumuna düşmüşler, çeşitli baskılara maruz kalmalarının yanı sıra önce Azerbaycan içinde oluşturulan kamplara, ardından Sibirya’nın Tomsk şehrine sürgün edilmişlerdir. Çalışmada, 2004-2007 yılları arasında Azerbaycan’da belgesel film amaçlı gerçekleştirilen sözlü tarih çalışmaları ekseninde, Kafkas İslam Ordusu askerlerinden Azerbaycan’da kalanların yaşadıkları sürgünler, birinci derece yakınlarının tanıklıkları yoluyla ele alınmıştır. Nicel araştırma tekniklerinden olan derinlemesine görüşme yoluyla elde edilen veriler, içerik çözümlemesi yöntemi ile analiz edilerek Türk tarihinin kayıp sayfalarından birine ışık tutulmaya çalışılmıştır.
Çalışmanın çerçevesinin sınırlanabilmesi için de yalnızca askerlerin Sibirya sürgünlerine odaklanılmış ve bu sürgünün temel nedeninin Sovyet yönetiminin Türkiye Türklerini düşman görme ve ötekileştirme politikası olduğu ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kafkas İslam Ordusu, Yitik nesil, Sibirya sürgünü, Sözlü tarih, Belgesel film

The Siberian Exile of the Soldiers of the Caucasus Islamic Army in The Light of Oral History

Öz

Many Turkish soldiers were taken prisoner in the First World War and were put in camps set up in different places of the world. There are published memories, archival documents and academic studies about the lives of these prisoners. However, very little is known about the lives of the soldiers of the Caucasian Islamic Army, which was founded in the same period to help Azerbaijan and ensure the liberation of Baku, who remained in this country. In the study, the exile of Caucasian Islamic Army soldiers who remained in Azerbaijan was discussed through the testimonies of their first-degree relatives, on the axis of oral history studies carried out for documentary film purposes in Azerbaijan between 2004-2007. In order to limit the scope of the study, only the Siberian exiles of the soldiers were focused on and it was revealed that the main reason for this exile was the Soviet administration's policy of seeing the Turks of Türkiye as the enemy and marginalizing them.

Anahtar Kelimeler

Caucasian Islamic Army, The lost generation, Siberian exile, Oral history, Documentary film

Kaynakça

• AKKOR, Mahmut: “I. Dünya Savaşı’nda Rusya’da Bulunan Türk Esirleri ve Esir Kampları”, Uluslararası Türk Savaş Esirleri Sempozyumu Bildiri Kitabı, Ed. Okan Yeşilot vd, Sultanbeyli Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü, İstanbul, 2018, s. 203-238.
• AKMAN DÖMBEKCİ, Hilal ve ERİŞ EN, Mehmet Akif: “Nitel Araştırmalarda Görüşme Tekniği”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (AÜSBD), Cilt 22, Özel Sayı 2, 2022, s. 141-160.
• ALPEYİSOV, Amircan: Alaş’ın Mirasçısı Genç Tulpar Hareketi / Stalin Sonrası Kazak Bağımsızlık Mücadelesi, Çev. Abdulhamit Avşar, Bengü, Ankara, 2020.
• Ana Britannica, “Tomsk”, https://www.britannica.com/place/Russia/Economy, 4.5.2023.
• ARMAOĞLU, Fahir: 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1980), 3. Bs., Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1986.
• ARZUMANLI, Vakif: “1918 Yılında Kafkasya İslam Ordusunun Azerbaycan’ın Ermeni Taşnak ve Rus İşgalinden Temizlenmesindeki Rolü”, Azerbaycan Birinci Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, Haz. İmran Baba, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara, 2002.
• ASLAN, Betül: I. Dünya Savaşı Esnasında “Azerbaycan Türkleri”nin “Anadolu Türkleri”ne “Kardaş Kömeği Yardımı” ve Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, Ankara, 2000.
• AVŞAR, Abdulhamit: Kafkas İslam Ordusu / Yitik Neslin Hikayesi, Mihrabad, İstanbul, 2019.
• Ulusların Ruhu / Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinde Kamuoyu, Sakarya Üniversitesi, Ankara, 2021.
• AYDEMİR, Şevket Süreyya: Makedonya’dan Ortaasya’ya Enver Paşa (1914-1922), Remzi, İstanbul, 1985.
• CAUNCE, Stephan: Sözlü Tarih ve Yerel Tarihçi, Çev. Bilmez Bülent Can, Alpar Yalçınkaya, Tarih Vakfı Yurt, İstanbul, 2001.
• COLLINGWOOD, R. G.: Tarih Felsefesi Üzerine Denemeler, Haz. William Debbins, Çev. Erol Özvar, Ayışığı Kitapları, İstanbul, 2000.
• ÇELİK, Gülfettin vd.: “Giriş”, Kızılay Arşivi Belgelerinde Savaş Esirleri, Türk Kızılayı, İstanbul, 2018.
• RIZA, Enis: “Sözlü Tarih ve Belgesel Sinema: Tarihin Sivil Olarak Kavranması”, Belgesel Sinema, 2007, s. 72-77.
• ERTEN, Münir: “Dîvânü Lûgâti’t-Türk’ün Bulunuşu, Tercümesi ve Basılışının Serüveni”, Erdem, Sayı: 52, 2008, s. 285-290.
• GÖRÜRYILMAZ, Mustafa: Kafkas İslam Ordusu ve Ermeniler: 1918, Bilgeoğuz, İstanbul, 2007.
• Hasan Ali ÇETİN, “Karabağ Ağzı Özelliklerinin Azerbaycan Dilinin Dialektoloji Atlası’nda Görünümü”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 52, Güz 2021, s. 133-168.
• J. V. Stalin, Marksizm, Ulusal Sorun ve Sömürge Sorunu, Çev. İsmail Yarkın, İnter, İstanbul, 1996.
• JĘDRYCHOWSKA, Barbara: “A Siberian Biełystok – the Polish small homeland in the Tomsk gubernya (turn of the 19th and the 20th centuries)”, Czech-Polish Historical and Pedagogical Journal, Vol. 7, No: 1, 2015, pp. 46–54. “Kalanların Hikayesi Filmi İlgiyle Karşılandı”, Azerbaycan, 21.1.2006.
• “Kalanların Hikayesi”, Belgesel film, Proje Tasarım ve Yapımcı: Abdulhamit Avşar, Yönetmen Raşit Demirtaş, 55 dakika, TRT Türk, ilk yayın tarihi: 10.03.2006.
• Kayserli Topallıoğullarından Mustafa’nın oğlu Selim Mustafayev ile görüşme, Bilaceri kasabası / Bakü, 17 Kasım 2005.
• KİO askeri Giresunlu Öksüzoğullarından Emin’in gelini Safiye Aliyeva ile görüşme, Bakü, 19 Kasım 2005.
• KİO askeri Samsunlu Abdurrahmanoğullarından Halil Mirza’nın oğlu Hafız Abdulov’la görüşme, Bakü, 14 Kasım 2005.
• LATİF, İhsan: Bir Serancam-ı Harp, Sadeleştiren: Burhan Göksel, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 1988.
• RADLOFF, W.: Sibirya’dan, Cilt 1, Çev. Ahmet Temir, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul, 1994