Ahkâmü'l-Külliyye 'alâ Tahvîl-i Sini'l-'Âlem'de Esas Fiillerle Kurulan Birleşik Fiiller

Yıl 2020, Cilt: 125 Sayı: 246, 73 - 94, 25.06.2020

Emre Kundakçı

Öz

Metin içerisinde yer alan hesaplamalarda kullanılan H. 1138 / M. 1725-1726 tarihine dayanarak Osmanlı Türkçesinin klasik sonrası dönemine ait olduğunu düşündüğümüz Ahkâmü’l-Külliyye 'alâ Tahvîl-i Sini’l-'Âlem, sini'l-âlem konulu bir ilm-i ahkâm-ı nücûm eseridir. Müellifi yahut müstensihi belli olmayan eser, birleşik fiil yapıları bakımından dikkat çekicidir. Eserde, ol-, eyle-, it-/et-, bulun- kıl- gibi yardımcı fiillerle kurulan birleşik fiil yapılarının yanı sıra isim + esas fiil biçiminde teşekkül eden birleşik fiil yapıları da zengin bir görünüm arz etmektedir. Bu makalede Ahkâmü’l-Külliyye 'alâ Tahvîl-i Sini’l-'Âlem adlı eserde tespit edilen bir veya birden çok isim ile bir esas fiilinin birleşmesinden oluşan ve tek bir kavrama karşılık gelen yapılar incelenmiştir. Türkçe yahut alıntı isimlerden fiil türetiminin yaygın kullanılan formu olan birleştirme yöntemiyle türetilen yardımcı fiillerle kurulan birleşik fiillerde asıl anlam ilk unsurdadır, ikinci unsurun işlevi yardımcı fiil, yarı-yardımcı fiil, esas fiil olması farketmeksizin ismi fiilleştirmektir. Ancak esas fiillerle kurulan yapıları teşkil eden unsurlardan ilki de ikincisi de anlamını kaybedebilir yahut deyimleşebilir. Bugüne dek yapılan çalışmalarda araştırmacılar tarafından yapılan birleşik fiil tanımlarında birtakım farklılıklar görülmektedir. Bu makalede araştırmacıların tanımlarındaki farklılıklara kısaca değinildikten sonra eserde tespit edilen esas fiillerle kurulmuş birleşik fiil yapılarının örnekleri verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

birleşik fiil, Klasik Osmanlı Türkçesi, Sini'l-alem, ilm-i ahkam-ı nücum, astroloji

Kaynakça

• AKTAN, Bilal: Türkiye Türkçesinin Söz Dizimi, Gazi Kitabevi, Ankara, 2009.
• AYDIN, Mehmet: ''Fal'', Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.12, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1995, s. 135.
• BANGUOĞLU, Tahsin: Türkçenin Grameri, 9. baskı, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara, 2011.
• BİLGEGİL, M. Kaya: Türkçe Dilbilgisi, 3. Baskı, Dergah Yay., İstanbul, 1984.
• CEMİLOĞLU, İsmet: 14. Yüzyıla Ait Bir Kısas-ı Enbiya Nüshası Üzerinde Sentaks İncelemesi, TDK Yay., Ankara, 1994.
• DELİCE, H. İbrahim: Türkçe Sözdizimi, Kitabevi Yay., İstanbul, 2003.
• DENY, Jean: Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), Çev. Ali Ulvi Elöve, İstanbul, 1941.
• DOĞAN, Ahmet Turan: "Türkiye Türkçesinde Yardımcı Fiiller Üzerine Değerlendirmeler", International Journal of Language Academy, Vol: 5/7 December, 2017, s. 192-221.
• EDİSKUN, Haydar: Türk Dilbilgisi, Remzi Kitabevi, Ankara, 1992.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican: Kutadgu Bilig Grameri-Fiil, Gazi Üniversitesi Yayını, Ankara, 1984.
• ERGİN, Muharrem: Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., İstanbul, 2009.
• FEHD, Tevfik: "İlm-i Ahkam-ı Nücum", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 22, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2000, s. 124-126.
• FEHD, Tevfik: "İlm-i Felek", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 22, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2000, s. 126-129.
• GABAİN, A. von: “Türkçede Fiil Birleşmeleri”, TDAY-Belleten, Ankara, 1953, s. 16-28.
• GENCAN, Tahir Nejat: Dilbilgisi, Ayraç Yay., Ankara, 2001.
• HATİPOĞLU, Vecihe: Türkçenin Söz Dizimi, Ankara Üniversitesi DTCF Yayını, Ankara, 1982.
• KAM, Ömer Ferit: Divan Şiirinin Dünyasına Giriş - Asar-ı Edebiye Tedkikatı, Ankara, Birleşik Yay, 2008.
• KARAAĞAÇ, Günay: Türkçenin Dil Bilgisi, 2. Baskı, Akçağ Yay., Ankara, 2013.
• KARAHAN, Leyla: Türkçede Söz Dizimi, 13. Baskı, Akçağ Yay., Ankara, 2008.
• KIRKOĞLU, R. Hakan: Sultan Ve Müneccimi - 18. Yüzyıl Osmanlı Sarayında İlm-i Nücûm, Doğan Kitap, 2017, İstanbul.
• KORKMAZ, Zeynep: Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi, 2. Baskı, TDK Yay., Ankara, 2007.
• KUT, Günay; TOSKA, Zehra vd.: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yazma Eserler Kataloğu, 3 Cilt, İstanbul, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2014.
• NALLİNO, Carlo Alfonso: "Astrology", Encyclopedia of İslam, C. 1, Leiden: Brill, s. 494-497.
• ONAY, Ahmet Talat: Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, Akçağ Yayınları, Ankara, 2000.
• ÖNLER, Selim: Usûl-i Ahkâm-ı Sâl-i 'Âlem (Metin, Dil İncelemesi, Dizin), Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir, 2016.
• ÖZKAN, Mustafa; SEVİNÇLİ, Veysi: Türkiye Türkçesi Söz Dizimi (Kelime Çözümlemeli), Akademik Kitaplar Yay., İstanbul, 2009.
• ÖZKAN, Mustafa: Türk Dilinin Gelişme Alanları Ve Eski Anadolu Türkçesi, 4. baskı, Filiz Kitabevi, İstanbul, 2013.
• PALA, İskender: Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı Yay.,İstanbul, 2009.
• ŞAHİN, Hatice: “Gel- ve Git- Fiillerinin Birleşik Yapılarda Sergilediği Durumlar”, Türk Dili, Temmuz 2001, Sayı: 595, s. 73-78.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ, “Osmanlı Edebiyatında Felekler, Seyyare ve Sâbiteler (Burçlar)”, Türk Dünyası Araştırmaları, nr. 90, 1994, s.155.
• TİMURTAŞ, Faruk Kadri: Eski Türkiye Türkçesi, Kapı Yay., İstanbul, 2012.