XVIII-XIX. YÜZYILLAR OSMANLI-RUS MÜNASEBETLERİNE DAİR ÖNEMLİ BİR KAYNAK: 83/1 NUMARALI VE 1113-1309/1701-1891 TARİHLİ RUSYA AHİDNAME DEFTERİ

Yıl 2021, Cilt: 127 Sayı: 250, 37 - 66, 19.02.2021

Hikmet Çiçek

Öz

Diplomasi, uluslararası ilişkilerin barışçı yol/araçlarla yürütülmesi sanatı ve devletlerarasındaki ilişkilerin görüşmeler yoluyla yürütülmesi olarak ifade edilmektedir. Bu bağlamda diplomasinin tarihini gerilere götürmek mümkündür. Tarihsel bağlamda Osmanlı Devleti diğer devletler gibi kendine has bir diplomasi anlayışına sahipti. Osmanlı Devleti’nin dış politikasını anlamak için diplomasi tarihini incelemek ve bu kaynakları tespit etmek çok önemlidir. Osmanlı Devleti’nin diplomasi tarihi kaynakları temelde arşiv ve kütüphane kaynakları olarak ikiye ayrılmaktadır. Arşiv kaynakları ahidname/name-i hümayunlar ve sınır tahdit raporlarıdır. Kütüphane kaynakları ise sefaretnamelerdir. Osmanlı diplomasi tarihini için bugün TC. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi’nde Bab-ı Âsafî fonunda Düvel-i Ecnebiyye Defterleri adı altında birçok defter serisi mevcuttur. Bu fondaki defterlerin bir kısmı Rusya’ya ait kayıtları içermektedir. Çalışmaya konu olan defter, mezkûr fonda 83/1 numarayla, Rusiyye’nin Ahidnâmesi adıyla kayıtlıdır. İncelenen bu defter çeşitli özellikleri ile ön plana çıkması nedeniyle tercih edilmiştir. Öncelikle Osmanlı Devleti ile Rus Çarlığı arasındaki XVIII. ve XIX. yüzyılda imzalanan birçok ahidnameyi ihtiva etmekte ve bu anlamda tek defter olma özelliği göstermektedir. Ayrıca Rus Çarlığı’na ait ilk kayıt olması sebebiyle-her ne kadar kapağında ahidname olarak belirtildiyse de-sadece ahidname kayıtlarını değil aynı zamanda şikâyetleri, yol izin hükümlerini, içki alımı için verilen izinleri de içermektedir. Yukarıda açıklanan özellikleri dolayısıyla çalışmanın Osmanlı-Rus ilişkileri açısından önemine örneklere değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Diplomasi, Ahidname, Osmanlı İmparatorluğu, Rus Çarlığı, Rusya Ahidname Defteri

Kaynakça

• ARAŞTIRMA-İNCELEME ESERLER AKSAN, Virginia H., Kuşatılmış Bir İmparatorluk Osmanlı Harpleri 1700-1870, Çev. Gül Çağlalı Güven, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010.
• ANDERSON, Matthew Smith, Doğu Sorunu-1774-1923 Uluslararası İlişkiler Üzerine Bir İnceleme-, Çev: İdil Eser, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2010.
• ARI, Bülent, “Early Ottoman Diplomacy: Ad Hoc Period”, Ottoman Diplomacy: Conventional or Unconventional?, Ed. A. Nuri Yurdusev, Palgrave&Macmillan, Londra, 2004, pp. 36-65.
• ASLANTAŞ, Selim, “Osmanlı-Rus İlişkilerinden Bir Kesit: 1826 Akkerman Antlaması’nın “Müzakereleri”, Uluslararası İlişkiler Dergisi, Cilt: IX, Sayı: 36, 2013, s. 149-169.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Haz. İskender Türe-Salim Kaynar, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2017.
• BAYRAM, Ü. Filiz, Enverî Târîhi: Üçüncü Cild (Metin ve Tahlil), (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2014.
• BEYDİLLİ, Kemal, “Ziştovi Antlaşması”, DİA., Cilt: 44, İstanbul, 2013, s. 467-472.
• BOZKURT, Gülnihâl, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasî Gelişmelerin Işığında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1996.
• ÇADIRCI, Musa, “Tanzimat Döneminde Çıkarılan Menʻ-i Mürûr ve Pasaport Nizâmnâmeleri”, Belgeler, Cilt: 15, Sayı: 19, Ankara, 1993, s. 162-182.
• ÇALIŞKAN, Muharrem Saffet, (Vekāyiʻnüvis) Enverî Sadullah Efendi Ve Tarihi’nin I. Cildi’nin Metin ve Tahlili (1182-1188/1768-1774), (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2000.
• ÇİÇEK, Hikmet, (Vekāyiʻnüvis) Sadullah Enverî Efendi Ve Tarihi’nin II. Cildi’nin Metin ve Tahlili (1187-1197/1774-1783), (Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum, 2018.
• Diplomasi Tarihi, Cilt: I, Ed: Barış Özdal-R. Kutay Karaca, Dora Basım-Yayın, Bursa, 2018.
• DÖNMEZ, Ahmet, “Osmanlı Devleti’nde Tek Taraflı Diplomasi Anlayışı ve Karşılıklı Diplomasiye Geçiş Süreci”, Osmanlı Diplomasi Tarihi –Kurumları ve Tatbiki-, Ed: Mehmet Alaaddin Yalçınkaya-Uğur Kurtaran, Altınordu Yayınları, Ankara, 2018, s. 145-178.
• DÜZCÜ, Levent, “Tuna Sınırını Yeni Baştan Düzenlemek/Tahdîd-i Hudûd: Osmanlı’nın Rusya ile İmtihanı (1812-1818)”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: XVI, Sayı: 3, 2016, s. 181-210.
• EBÜ'L-FAZL CEMÂLEDDİN MUHAMMED B. MÜKERREM B. ALİ EL-ENSÂRİ İBN MANZÛR, Lisânü'l-ʻArab, Cilt: III, Dârü's-sadr, Beyrut, 1968.
• ERCAN, Yavuz, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler-Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları, Turhan Kitabevi, Ankara, 2001.
• ERİM, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasî Tarih Metinleri, Cilt: I, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara, 1953.
• FISHER, Alan, Kırım Tatarları, Çev: Eşref B. Özbilgen, Selenge Yayınları, İstanbul, 2009.
• -----------------, “Şahin Girey, The Reformer Khan, And The Russian Annexation Of The Crimea”, Jahrbücher für Geschicht Osteuropas, Vol: 15, No: 3, 1967, pp. 341-364.
• FİDAN, Murat, XIX. Yüzyılda Osmanlı-Rusya Ticari Münasebetleri, (Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Samsun, 2002.
• FODOR, Pál, “Telhis”, DİA., Cilt: 40, İstanbul, 2011, s. 402-404.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyib, Osmanlı Paleografya ve Diplomatik İlmi, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1992.
• İSKİT, Temel, Diplomasi-Tarihi, Teorisi, Kurumları ve Uygulaması-, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2018.
• KAÇAN ERDOĞAN, Meryem, II. Viyana Kuşatması, (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2001.
• KANAR, Mehmet, Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, Say Yayınları, İstanbul, 2016.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Cilt: V, TTK. Yayınları, Ankara, 2011.
• KINLI, Onur, Osmanlı’da Modernleşme ve Diplomasi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2006.
• Koca Sinan Paşa’nın Telhisleri, Yay. Haz: Halil Sahillioğlu, IRCICA. Yayınları, İstanbul, 2004.
• KOÇAK, Zülfiye, “1787-1792 Osmanlı Rus Savaşı’nda Değişen Dengeler ve Yaş Antlaşması”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt: XXXII, Sayı: 2, 2002, s. 459-490.
• ----------, “Son Osmanlı-Avusturya Mücadelesinde Değişen Dengeler ve Ziştovi Antlaşması”, Gazi Akademik Bakış, Cilt: XI, Sayı: 22, 2018, s. 261-289.
• KÖSE, Ensar, Osmanlı Devleti ile Rusya Arasında Kafkasların Taksimi-1724 İstanbul Antlaşması-, Büyüyen Ay Yayınları, İstanbul, 2017.
• KÖSE, Osman, 1774 Küçük Kaynarca Andlaşması, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2006.
• ------------------, “Rusya’nın Karadeniz’le İlk Buluşması: İstanbul Antlaşması (13 Temmuz 1700)”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: XV, Sayı: 28, 2012, s. 190-220.
• KURAN, Ercümend, Avrupa’da Osmanlı İkamet Elçilerinin Kuruluşu ve İlk Elçilerin Siyasi Faâliyetleri 1793-1821, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1988.
• KURAT, Akdes Nimet, Rusya Tarihi-Başlangıçtan 1917’ye Kadar-, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1999.
• KURTARAN, Uğur, “Karlofça Antlaşması’nda Venedik, Lehistan ve Rusya’ya Verilen Ahidnamelerin Genel Özellikleri ve Diplomatik Açıdan Değerlendirilmesi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: XXXV, Sayı: 60, 2016, s. 97-139.
• ------------------, “Osmanlı Diploması Tarihinin Yazımında Kullanılan Başlıca Kaynaklar ile Bu Kaynakların İncelenmesindeki Metodolojik ve Diplomatik Yöntemler Üzerine Bir Değerlendirme”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Sayı: 38, 2015, s. 107-139.
• ------------------, Osmanlı Avusturya Diplomatik İlişkileri (1526-1791), Ukde Yayınları, Kahramanmaraş, 2009.
• -----------------, Sultan Birinci Mahmud (1730-1754), Altınordu Yayınları, Ankara, 2018.
• -----------------, “Sultan Birinci Mahmud’un Rusya’ya Verdiği 1739 Tarihli Ahidnâmenin Diplomatik Açıdan Tahlili”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt: XXIX, Sayı: 1, 2014, s. 213-232.
• KUZUCU, Serhat Kırım Hanlığı ve Osmanlı-Rus Savaşları, Selenge Yayınları, İstanbul, 2013.
• ------------, “Rusya Ahidname Defterine Göre XVIII. Yüzyılda Osmanlı-Rus Ticari İlişkilerinin Seyri”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: XXXV, Sayı: 59, 2016, s. 63-83.
• KÜRKÇÜOĞLU, Ömer, “Dış Politika Nedir? Türkiye’deki Dünü Bugünü”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt: XXXV, Sayı: 1, 1980, s. 309-335.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2013.
• Muâhedât Mecmûası, Cilt: III-IV, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2008.
• ÖZCAN, Abdülkadir, “Karlofça-Karlofça Antlaşması”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA.), Cilt: XXIV, 2001, s. 504-507.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarihi Deyimler ve Terimler Sözlüğü, C. I, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1983.
• PINAR, Hayrettin, “Ahmed Fevzi Paşa’nın Petersburg Seyahati ve Petersburg Anlaşması”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 29, 2013, s. 179-189.
• SAHHÂFLAR ŞEYHİ-ZÂDE SEYYİD MEHMED ESʻAD EFENDİ, Vakʻa-nüvîs Esʻad Efendi Tarihi (Bâhir Efendi’nin Zeyl ve İlâveleriyle 1237-1241/1821-1826), Neşre Hazırlayan: Ziya Yılmazer, Osmanlı Araştırma Vakfı (OSAV) Yayınları, İstanbul, 2000.
• SERTOĞLU, Mithat, Osmanlı Tarih Lügatı, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1986.
• SEZER, Hamiyet, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Seyahat İzinleri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 21, Sayı: 33, 2003, s. 105-124.
• ŞİROKORAD, A. B., Rusların Gözünden 240 Yıl Kıran Kırana Osmanlı-Rus Savaşları-Kırım-Balkanlar-93 Harbi ve Sarıkamış-, Çev: D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2013.
• TANSEL, Selahattin, “1768 Seferi Hakkında Bir Araştırma”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt: VIII, Sayı: 4, 1950, s. 475-536.
• TEYMUROVA, Günay, “1806-1812 Osmanlı-Rusya Savaşı ve Azerbaycan”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 2, 2016, s. 45-59.
• TUNCER, Hüner, Eski ve Yeni Diplomasi, Ümit Yayıncılık, Ankara, 2002.
• TURAN, Şerafettin, “1829 Edirne Antlaşması”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt: IX, Sayı: 1-2, 1951, s. 111-151.
• -----------------, “Edirne Antlaşması”, DİA., Cilt: X, 1994, s. 442-443.
• TURNA, Nalan, 19. Yy.’den 20. Yy.’ye Osmanlı Topraklarında Seyahat, Göç ve Asayiş Belgeleri Mürûr Tezkereleri, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2013.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Tuğra ve Pençeler ile Ferman ve Buyuruldulara Dair”, Belleten, Cilt: V, Sayı: 17-18, 1995, s. 101-157.
• YALÇINKAYA, Mehmet Alaaddin, “Osmanlı Sefaretnameleri ve Diplomasi Tarihi Bakımından Önemi”, Osmanlı Diplomasi Tarihi-Kurumları ve Tatbiki-, Ed: Mehmet Alaaddin Yalçınkaya-Uğur Kurtaran, Altınordu Yayınları, Ankara 2018, s. 11-37.