AYDIN NAZİLLİ’DE BULUNAN SALUR DAMGALI MEZAR TAŞLARI

Yıl 2022, Cilt: 131 Sayı: 258, 53 - 72, 20.06.2022

Bülent Nuri Kılavuz , Mutlu Adak

https://doi.org/10.55773/tda.1074334

Öz

İnsanoğlunun hayatında ölüm çok önemli anlardan biridir. İnsan topluluklarının inanışlarına göre boyut değiştirme, yok olma, başka kılığa bürünme gibi ölüme verilen değer ya da ölümden beklenti zamana, mekâna ve kültüre göre değişmektedir. Ölünün gömülmesi geleneği ve ölüm ile ilgili âdetler de aynı şekildedir. Türklerin kadim kültüründe ölüm ve gömü gelenekleri çok önemlidir. Bunu destanlar başta olmak üzere kaynaklarda, kurgan gibi mezarlarda görmek mümkündür. Bu nedenle mezar taşı hakketmek(işlemek, kazımak) eski Türklerden itibaren süregelen bir gelenektir. Mezar taşları birçok disipline yönelik zengin bir kaynaktır. Dikkatli incelendiğinde tarih, sosyoloji, sanat tarihi, edebiyat, arkeoloji gibi disiplinler için bazı önemli sorulara cevaplar barındırmaktadır. Bu noktada damgalar dikkati çekmektedir. Damga, Türk insanının çeşitli nedenlerle ürettiği ve taşa, eşyaya, hayvanlarına işlediği önemli sembollerdir.
Bu çalışmada Salur Boyu damgası taşıyan mezar taşları incelenmiştir. Mezarlara işlenen bu semboller Orta Asya Türklerinden itibaren mezar taşlarına kazınmaktadır. Bu damgalı mezar taşları geleneğin başlaması, sürdürülmesi ve İslamiyet sonrası Anadolu’ya taşınması açısından değerlidir. Aydın ili Nazilli ilçesinde XIV. yüz yıla tarihlenen bu mezar taşları Salur Boyundan kişilere aittir. Salur Boyunun yerleşim alanlarını ve Aydın’daki ilk Türk yerleşimlerinden biri göstermesi açısından Anadolu Türk tarihi ve sanat tarihi için önemli bir kaynaktır. Bu nedenle çalışmada Türklerde mezar geleneği, damga, damga kazımak, damganın kullanım nedenleri, kullanım alanları, Salur boyu, Anadolu’ya taşınması ve Batı Anadolu’daki Salurların yerleşimi tahlil edilerek çıkarımlarda bulunulmuştur.
Ayrıca Beşir Ayvazoğlu’nun ifadesiyle; “Mezarlar ve mezarlıklar vatanlaşma macerasının somut şahitleridir…” Bu mezar taşları bize, Anadolu’nun fethi, Batı Anadolu’nun vatan haline getirilmesi sürecinde Salur boylarının varlık gösterdiğini göstermektedir. Bunun yanında XIV. yüz yılda Oğuz boylarının yurt tuttukları yerler arasında Aydın’ın da olduğunu göstermesi açısından değerli bir malzemedir.

Anahtar Kelimeler

Mezar taşı, Damga, Salur Boyu, Anadolu, Aydın.

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

Yok

Kaynakça

• Acun, Hakkı: Türk Kültüründe Taşlar, Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara 2010.
• Açıkgözoğlu, Ahmet Sacit: “Mezar Taşı Çalışmaları”, Türkiye Literatür Dergisi, Cilt:7, Sayı:14, Yıl: 2009, s.297-314.
• Akın, Himmet: Aydın Oğulları Tarihi Hakkında Bir Araştırma, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1968.
• Aksoy, Mustafa: “Damga (Tamga) Kavramı Bağlamında, Oğuz Damgaları mı, Türk Damgaları mı?”, Ed. Gündüz, Tufan, Cengiz, Mikail: Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri Ve Kültürleri, 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Ankara 2015, s. 413-431.
• Aksoy, Mustafa: “Gümüşhane Kilimlerinde Kullanılan Damgaların Tarihi Kökleri”, Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 2, Yıl: 2020, s. 174-185.
• Ayvazoğlu, Beşir: “Mezar Taşları: Eşsiz Bilgi Kaynakları”, Zamanı Aşan Taşlar Zeytinburnu’nun Tarihi Mezar Taşları, Haz. Süleyman Berk, Zeytinburnu Belediyesi Yay., İstanbul 2006.
• Aziz B. Erdeşir-i Esterâbadî: Bezm u Rezm, Çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1990.
• Baykara, Tuncer: Denizli Tarihi, Fakülteler Matbaası, İstanbul 1969.
• Baykara, Tuncer: Türk Kültürü, IQ Kültür Sanat Yay., İstanbul 2007.
• Belli, Oktay: Kırgızistan’da Taş Balbal ve İnsan Biçimli Heykeller, Arkeoloji Sanat Yay., İstanbul 2003.
• Beyazıt, Mustafa: “Ruhu Olan Taşlar: Kale-i Tavas Mezarlığından Örnekler”, Ed. Mithat Aydın, Süleyman İnan, Dr. Kemal Daşcıoğlu’na Vefa Kitabı, Ankara 2020, s. 919-935.
• Binyazar, Adnan: Dede Korkut, YKY Yay., İstanbul 2008.
• Bozkurt, Nebi: “Mezarlık”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.29, Ankara 2004, s.519.
• Çerikan, Fidan Uğur: “Mezar Taşlarının İzinden “Denizli Çivril Özdemirci (Kasabası) Mahallesi Mezarlığı”, 1. Uluslararası Türk-İslam Mezar Taşları Kongresi Bildiriler Kitabı, Aydın 2018, s. 174-183.
• Çoruhlu, Yaşar: Eski Türklerin Kutsal Mezarları: Kurganlar, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016.
• Demirel, Kemal: 14. Yüzyılda Bir Türk Dehası Kadı Burhaneddin, Epsilon Yay., İstanbul 2006.
• Divitçioğlu, Sencer: Oğuz’dan Selçuklu’ya Boy, Konat ve Devlet, İmge Kitabevi, İstanbul 2005.
• Ebu’l-Gazi Bahadır Han: Türk Şeceresi Türk’ün Soyağacı, Çev. Rıza Nur, İlgi Kültür Sanat Yay., İstanbul 2009.
• Ebü’l-Fidâ Ali el-Eyyûbî: Ebü’l-Fidâ Coğrafyası (Takvimü’l-Büldan), Çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yay., İstanbul 2017.
• Esin, Emel: “SİN (Bosna-Hersek'de Bogomillere Atfedilen, XIII-XVI. Asırlardan Lahdler İle Anadoludaki XII-XIV. Yüzyıllardan Müşahhas Tasvirli Türk Mezar Taşları Arasında Bir Mukayese )”, Orijentalni Institutu Sarajevu, Cilt 30, Yıl: 1980, s. 107-138.
• Esin, Emel: Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu, Kabalcı Yay., İstanbul 2006.
• Esin, Emel: Türk Sanatında İkonografik Motifler, Kabalcı Yay., İstanbul 2004.
• Göktürk, Hilmi: Anadolu’nun Dağında Ovasında Türk Mührü, Atatürk Üniversitesi Basımevi, Erzurum 1974.
• Gülensoy, Tuncer: Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgaları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul 1989.
• Gündüz, Tufan: Oğuz Kağan Destanı, Yeditepe Yay., İstanbul 2021.
• Halaçoğlu, Yusuf: “Damga”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 8, s. 454-455.
• Karamağaralı, Beyhan: “Kültür Tarihimiz Bakımından Mezar Taşlarının Önemi ve İkonografisi”, Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu Bildirileri, Mezarlıklar Vakfı, İstanbul 1998, s. 33-46.
• Karamağaralı, Beyhan: “Türk Damgalarının Devamlılığı Hakkında”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı:9, Aralık 1980, s. 5-24.
• Karamağaralı, Beyhan: Ahlat Mezar Taşları, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1992.
• Kayalı, Mihrican: Mezar Taşları Bibliyografyası, Gazi Üniversitesi Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2009.
• Kerimüddin Mahmud-i Aksarayî: Masamarat al-ahbâr, Neşr. Osman Turan, Türk Tairh Kurumu Yay., Ankara 1944.
• Koloğlu, Orhan: Tamga Pençe Tuğra İmza, Tarihçi Kitabevi, İstanbul 2013.
• Konukçu, Enver: “Aydın İli’nin gelişiminde Aydın Bey”, Ed. M. Akif Erdoğru & Şule Pfeiffer, Tire Araştırmaları Sempozyumu 12-13 Mart 2015, Cilt: 2, Tire Belediyesi Kültür Yay., İstanbul 2016, s. 109-119.
• Köprülü, M. Fuad,: “Orta Zaman Türk Devletlerinde Hukukî Senbollerdeki Motifler”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, C. II, Yıl: 1939, İstanbul, s. 33-50.
• Köprülü, M. Fuad: “Salur”, İslam Ansiklopedisi, C. X, MEB Yay., İstanbul 1979, s.136-138.
• Köprülü, M. Fuad: Tarih Araştırmaları I, Haz. Y. Kemal Taştan, Akçağ Yay., Ankara 2006.
• Kurat, Akdes Nimet: Çaka Bey, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1987.
• Mahmûd el-Kâşgarî: Dîvânu Lugâti’t-Turk, Çev. Mustafa S. Kaçalin, Kabalcı Yay., İstanbul 2019.
• Ögel, Bahaeddin: İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1984.
• Özkurt, Kemal, Tüfekçioğlu, Abdülhamit: “Türk-İslam Sanatında Kitabeler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 7, Sayı 14, 2009, 275-295.
• Qurbanov, Araz: Damğalar, rəmzlər... mənimsəmələr, Strateji Araşdırmalar Mərkəzi Yay., Bakü 2013.
• Roux, Jean Paul: Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Çev. Aykut Kazancıgil, İşaret Yay., İstanbul 1994.
• Schmiede, H. Achmed: Kitab-ı Dedem Korkut Destanlarının Dresden Nüshası, TDV Yay., Ankara 2000.
• Sevin, Veli: Hakkâri Taşları II Gizemin Peşinde, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2015.
• Sili, Timur: “Taşların Dili”, Bilig Dergisi, Yıl: 1996, Yaz, s. 220-227.
• Sümer, Faruk: Oğuzlar Tarihleri, Boy Teşkilatı, Destanları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1999.
• Temiz, F. Mine, Özkan, Servet, Çifteyürek, Müge: “2018 Yılı Bulgularına Göre Kırıkhan Ve Hassa Mezartaşlarında Damga, İdeogram Ve Simgeler”, TÜRKMES 2019 Tam Metin Bildiriler, Kayseri 2020, s.504-554.
• Tok, Turgut: “Denizli ve Yöresinde Oğuz Yerleşimine Dair Bazı Tespitler”, Ed. Tufan Gündüz, Mikail Cengiz, Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri Ve Kültürleri, 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Ankara 2015, s. 617-629.
• Ümit, Şıracı: https://www.denizlipost.com/denizlide-salur-boyu-tamgali-balballar.html, erişim tarihi: 05.12.2021.
• Vryonis Jr, Speros: Küçük Asya’da Orta Çağ Helenizminin Çöküşü ve 11. Yüzyıldan Başlayarak 15. Yüzyıla Kadar İslamlaşma Süreci, Çev. İdem Erman, Kalkedon, İstanbul 2020.
• Yalgın, Rıza: Anadolu’da Türk Damgaları Uludağdan Toroslara, Bursa Yeni Basımevi, Bursa 1943.
• Yazıcızâde Ali: Tevârîh-i Âl-i Selçuk, Haz. Abdullah Bakır, Çamlıca Yay., Çamlıca Yay., İstanbul 2009.
• Yusuf Has Hacib: Kutadgu Bilig, Çev. R. Rahmeti Arat, Türk Tarih Kurumu Basımevi, C. II, Ankara 1988.
• Yücel, Yaşar: Kadı Burhaneddin, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 1987.