A COUNTRY-BASED COMPARISON OF THE EFFECTS AND CONSEQUENCES OF THE GREAT LIQUIDATION: AZERBAIJAN AND MONGOLIA

Yıl 2022, Cilt: 132 Sayı: 260, 159 - 188, 09.12.2022

Oğuz Kağan Bayrakdar , Samet Kalyoncu

https://doi.org/10.55773/tda.1104528

Öz

Leaders who have made a turning point in history with their decisions, and who have influenced the fate of their country and society have emerged. One of these leaders was Stalin, who headed the Union of Soviet Socialist Republics (USSR). The leader of the Communist Party of the USSR, who managed to created a “cult of Stalin” with his presence in the social sphere, has made some political decisions both in the union and in the countries outside in the Union. In the regions where the Soviet Union was active, the cleansing of elements that would threaten Stalin’s rule, socialist ideology and political structure was raised; leading figures in society that could have led the spread of the idea of the nation have been liquidated.
The policy, which is included in the literature under different nomenclatures such as purge, cleanliness, great terror, and represia, has caused the deaths of thousands of people, including the leaders of society. In countries, people who have made or can make an impact in society in fields such as politics, literature, art and science have been tried and sentenced under this policy. The subject of the study are the names that have been repressed in Azerbaijan and Mongolia. The degree to which these names have an impact in the social sphere after independence, and to what extent they were represented in the urban area was carried out in this research.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Mongolia, Stalin, Represia, Great terror

BÜYÜK TASFİYENİN ETKİ VE SONUÇLARI BAKIMINDAN ÜLKE EKSENLİ BİR KARŞILAŞTIRMA: AZERBAYCAN VE MOĞOLİSTAN

Öz

Tarihte kararlarıyla dönüm noktası oluşturan, bulundukları ülkenin ve toplumun kaderine etki eden liderler ortaya çıkmıştır. Bu liderlerden biri de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ne (SSCB) başkanlık yapmış Stalin’dir. Toplumsal alandaki varlığı ile bir “Stalin kültü” oluşturmayı başaran SSCB Komünist Partisi genel başkanı hem birlik içerisindeki hem de birlik dışarısındaki ülkelerde birtakım politik kararlara imza atmıştır. Sovyetler Birliği’nin etkin olduğu bölgelerde Stalin hâkimiyetini, sosyalist ideolojiyi, siyasi yapılanmayı tehdit edecek unsurların temizlenmesi gündeme gelmiş; ulus fikrinin yayılmasına ön ayak olabilecek toplumun önde gelen isimleri tasfiyeye uğramıştır.
Literatürde tasfiye, temizlik, büyük terör, represiya gibi farklı isimlendirmelerle yer alan bu politika, aralarında toplumun önde gelenlerinin de bulunduğu binlerce kişinin ölümüne neden olmuştur. Ülkelerde siyaset, edebiyat, sanat, bilim gibi alanlarda toplumda etki yaratmış ya da yaratabilecek isimler bu politika kapsamında yargılanarak çeşitli cezalara çarptırılmışlardır. Çalışmanın konusu Azerbaycan ve Moğolistan’da represiyaya uğrayan isimlerdir. Bu isimlerin bağımsızlıktan sonra toplumsal alanda ne düzeyde etkiye sahip olduklarına, kentsel alanda ne ölçüde temsil edildiklerine dikkat çekilmiş bu düzlemde araştırma gerçekleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Moğolistan, Stalin, Represiya, Büyük Terör

Kaynakça

• A., Dumburay: Zalhaan Tseerlüülelt (BNMAU-d 1930-1940-ööd Ond Bolson Helmegdüülelt), Urlah Erdem Yayınevi, Ulaanbaatar, 1997.
• Akalın, Şükrü Halûk: Kurşuna Dizilen Şair Mikayıl Müşfik 110 Yaşında, Türk Yurdu, No: 372, 2018, s. 81-86.
• Akiner, Shirin: Sovyet Müslümanları, Çev. Tufan Buzpınar, Ahmet Mutu, İnsan Yayınları, İstanbul, 1995.
• Akpınar, Yavuz, İhsan Murat Yıldırım, Sabahattin Çağın: Mehmed Emin Resulzade: Azerbaycan Cumhuriyeti (Keyfiyyet-i teşekkülü ve şimdiki vaziyeti), İstanbul, 1990.
• B., Amarsayhan: “Davtagdaşgüy Surgamc”, XX Zuunıı Mongolıın Tüüht Hümüüs, Uls Töriyn Hörög-1, Yay. Baasandorc Ts., Soyombo Yayınevi, Ulaanbaatar, 2007, s. 282-288.
• B., Batbold, “Ugsaa Zalgamcilsan Zasag Noyodııg Helmegdüülsen Asuudal”, Uls Töriin Helmegdüülelt: Şaltgaan, Ür Dagavar, Surgamc, Haz. Daş-Oçir S., Konrad Adenauersan Yayınevi, Ulaanbaatar, 2017, s. 69-81.
• Batbayar, Baabar: “Tusgar Togtnold Zolison Guçin Myangan Ami”, Mongol Dahi Uls Töriyn Helmegdüülelt /1921-1940 on, haz. Gerelt-od Ts., Konrad Adenauersan Yayınevi, Ulaanbaatar, 2010, s. 20-23.
• Bayramov, Aslan: Tarixi Faciələrimiz: Deportasiya, Repressiya və Soyqırım, Sumqayıt Dövlət Üniversiteti Folklorşünaslıq Elmi-Tədqiqat laboratoriyası, Sumqayıt, 2015.
• Bor, Punsaldulam, 1911 Onıı Mongolıın Ündesniy Huvisgalıın Tüüh Biçleg (1911-2003), Tsomorligtöv Yayınevi, Ulaanbaatar, 2006.
• Bulag, U. E.: “Independence as Restoration: Chinese and Mongolian Declarations of Independence and the 1911 Revolutions”, The Asia-Pasific Journal, C. X, No: 52, 2012, s. 1-16.
• C., Boldbaatar: “Mongol Dahi Uls Töriin Helmegdüülelt, Tüüniy Hor Urşig, Ür Dagavar”, Uls Töriin Helmegdüülelt: Şaltgaan, Ür Dagavar, Surgamc, Haz. Daş-Oçir S., Konrad Adenauersan Yayınevi, Ulaanbaatar, 2017, s. 26-44.
• C., Boldbaatar, Sancdorc M., Şirendev B., Mongol Ulsıın Tüüh, C. V, Admon Yayınevi, Ulaanbaatar, 2003.
• Camalov, Kamal: “Repressiya qurbanı olan ədiblərimizin ana dili tədrisinin zəruriliyi uğrunda mübarizəsi”, Azərbaycan Dili Və Ədəbiyyat Tədrisi , No: 267, 2021, s. 90-104.
• Daşgombo, Hüühenbaatar: “Mongolıın Niygmiyn ‘Sotsializmçlah’ “Zuun” Kommunizmıın Bodlogo, Üyl Acillagaa Hor Urşig 1928-1932”, Mongolıın Tüühiyn Huraanguy Hereglüün 1924-1940, Yay. Hüühenbaatar Daşgombo, Öngöt Yayınevi, Ulaanbaatar, 2000, s. 22-34.
• Dilgam, Ahmet: “Mikail Müşfik Öz Geçmiş”, Köroğlu Aylık Dil, Kültür ve Edebiyat Dergisi, No: 13, 2016, s. 5-8.
• Dulam, Daşcamts: “Ardıın Töriin Togtoltsoond Garsan Gacuudal, Uls Töriyn Helmegdüülelt”, Mongolıın Tüühiin Huraanguy Hereglüün 1924-1940, Yay. Hüühenbaatar D., Öngöt Yayınevi, Ulaanbaatar, 2000, s. 51-61.
• Dünyamin, Qərənfil: “Ayna Sultanova kim idi?”, Kaspi, 31 avqust.-2 sentyabr, 2013, s. 8.
• Ələkbərli, Nazif: Üç budaq: Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Almas İldırım, Şirvan Nəşriyyatı, Bakı, 2007.
• Əliyeva, İradə: Repressiya Qurbanları: Teymur Salahov, İndigo Nəşriyyatı, Bakı, 2012.
• G., Ariunbold: “Panmongolizm-ıın Uls Töriyn Hils Heregt Mongolıın Uls Törçdiyg Helmegdüülsen ni (1937-1941 on)”, Uls Töriyn Helmegdüülelt: Şaltgaan, Ür Dagavar, Surgamc, Haz. Daş-Oçir S., Konrad Adenauersan Yayınevi, Ulaanbaatar, 2017, s. 63-68.
• Ganhüü, Pürevbat: “Ügüysgec Bolohgüy Helmegdüüleltiyn Barimt”, Uls Töriin Helmegdüülelt: Şaltgaan, Ür Dagavar, Surgamc, Haz. Daş-Oçir S., Konrad Adenauersan Yay., Ulaanbaatar, 2017, s. 209-235.
• Gasımova, Mehriban: Azerbaycan’da Milli Kimliğin Oluşumunda Dinin Rolü, T.C Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlahiyat Anabilim Dalı Felsefe ve Din Bilimleri Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2006.
• H., Mönhbaatar: “Baytsaalt ba Eruu Şüült”, Mongol Dahi Uls Töriyn Helmegdüülelt/1921-1940 On, Haz. Gerelt-od Ts., Konrad Adenauersan Yayınevi, Ulaanbaatar, 2010, s. 60-75.
• Həsənli, Cəmil: Sovet Dövründə Azərbaycanın Xarici Siyasəti (1920-1939), Adiloğlu, Bakı, 2012.
• Horloo, Çoybalsan: Mongolıın Huvisgalıın Tüüh, Uls Yayınevi, Ulaanbaatar, 1950.
• Hosking, Geoffrey: Rusya ve Ruslar, Çev. Kezban Acar, İletişim Yayınevi, İstanbul 2015.
• Hüseynov, Rafael: Vaxtan uca (Hüseyn Cavid və Müslüm Maqomayev haqqında), İşıq Yayınları, Bakı, 1987.
• İ., Budbayar: “Uls Töriyn Helmegdüülelt, Tüüniy Hor Urşig”, XX Zuunıı Mongol Uls, Ed. Sühbaatar D., Mönhiyn Üseg Yayınevi, Ulaanbaatar, 2017, s. 105-121.
• İ., Semçig: “Genden, Demidiyn Esergüü Hereg Gegçiyn Tuhay”, Mongolıın Tüüh (ХХ Zuun), Ed. Ariuntogos D., C. II, Admon Yayınevi, Ulaanbaatar, 2004.
• -------------: “Horloogiyn Çoybalsan”, XX Zuunıı Mongolıın Tüüht Hümüüs, Uls Töriin Hörög-1, Yay. Baasandorc Ts., Soyombo Yayınevi, Ulaanbaatar, 2007, s. 312-323.
• -------------: “Lhümbiyn Hereg gegç Zohiomol Hergiyn Uçir Şaltgaanııg Sudlahuy”, Mongol Dahi Uls Töriyn Helmegdüülelt/1921-1940 On, Haz. Gerelt-od Ts., Konrad Adenauersan Yayınevi, Ulaanbaatar, 2010, s. 160-174.
• İbrahimova, G. İ.: “Qadın Klubları (1920-1930-Cu İllər)”, Bakı Universitetinin Xəbərləri, Humanitar Elmlər Seriyası, No: 4, 2009, s. 99-104.
• İsmailov, Əldar: “Sovetskiy Gasudarstvennıy Terrorizm vı Azerbaydjane”, Kavkaz i Globalizatsiya, C. IV, No: 1-2, 2010, s. 194-205.
• ------------------: İstoriya “balşoya terrora” vı Azerbaydjane, Politiçeskaya Entsiklopediya, Moskva, 2015.
• Kənan, Aslan: XX Əsrdə Repressiyaya Məruz Qalanlar, Azerneşr, Bakı, 2011.
• Luzyanin, S. G.: XX Zuunıı 20-30-aad Onıı Oros, Mongol, Hyatad Hariltsaanıı Tüühees, Erüül Enh Yayınevi, Ulaanbaatar, 1998.
• Mehmetzade, Mirza Bala: Milli Azerbaycan Hareketi, Yay. Haz. Ahmet Karaca, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları, Ankara, 1991.
• Məmmədov, İsmayıl: Azərbaycan Tarixi, Adiloğlu Nəşriyyatı, Bakı, 2005.
• Muğanlı, Nurəddin: “Tarixin yaddaşına hopan insan fəryadları”, İki Sahil, No: 128, 2020, s. 18-19.
• N., Hişigt: 1921 Onıı Huvisgal ba Ardıın Curamt Tsereg, Ed. Bat-Oçir Lhamsüren, Soyombo Yayınevi, Ulaanbaatar, 2011.
• ------------: Mongolıın Huvisgal: 1921, Bembisan Yayınevi, Ulaanbaatar, 2011.
• Nəbiyev, Bəkir: Əhməd Cəvad, Ozan Neşriyyatı, Bakı, 2004.
• Oohnoy, Batsayhan: “Mongold Garsan Uls Töriyn Helmegdel, Tüüniy Hor Urşig”, Uls Töriyn Helmegdüülelt: Şaltgaan, Ür Dagavar, Surgamc, Haz. Daş-Oçir S., Konrad Adenauersan Yayınevi, Ulaanbaatar, 2017, s. 82-105.
• Oohnoy, Batsayhan, Loncid Z., Enhbat Ç., Baatar, S., Amarsanaa, S.: Mongolıın Tüüh 1911-2017, Ed. Batsayhan O., Soyombo Yayınevi, Ulaanbaatar, 2017.
• Otgoncargal, Sodnomdarjaa: ХХ Zuunıı Mongolıın Tüühiyg Şineer Ergen Harahui (1921-1990), Admon Yayınevi, Ulaanbaatar, 2003.
• P., Dorc: “BNMAU-ıın Tusgaar Togtnol, Batlan Hamgaalah Hüçiyg Zuzaatgah Talaar Avsan Arga Hemcee 1930-1940”, Mongolıın Tüühiyn Huraanguy Hereglüün 1924-1940, Yay. Hüühenbaatar D., Öngöt Yayınevi, Ulaanbaatar, 2000, s. 69-78.
• S., Enhcin: “Har Cagsalt Haanaas Ehtey ve?”, Uls Töriyn Helmegdüülelt: Şaltgaan, Ür Dagavar, Surgamc, Haz. Daş-Oçir S., Konrad Adenauersan Yayınevi, Ulaanbaatar, 2017, s. 345-352.
• S., Ganbold: “Uls Töriyn Helmegdüülelted MAHTS-iyn Biye Büreldehüün Örtsön ni”, Uls Töriin Helmegdüülelt: Şaltgaan, Ür Dagavar, Surgamc, Haz. Daş-Oçir S., Konrad Adenauersan Yayınevi, Ulaanbaatar, 2017, s. 143-149.
• S., Pürev-Bold, B.: Helmegdüüleltiyn Tsunami, Admon Yayınevi, Ulaanbaatar, 2006.
• S., Tuyaa: “Delo No: 17093”, Uls Töriyn Helmegdüülelt: Şaltgaan, Ür Dagavar, Surgamc, haz. Daş-Oçir S., Konrad Adenauersan Yayınevi, Ulaanbaatar, 2017, s. 251-269.
• Saray, Mehmet: Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, TTK Yayınevi, Ankara, 2014.
• Sevim, Emre: Rethinking Roots Of Socialist City, Middle East Technical University, Approval of the thesis of Master of Science in Urban Design in City and Regional Planning Department, Ankara, 2015.
• Süleymanlı, Ebulfez: Milletleşme Sürecinde Azerbaycan Türkleri, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2006
• Togooç, Genden: Gurvan Tümen Hüniy Ami, Şuvuun Saaral Yayınevi, Ulaanbaatar, 1999.
• Ts., Loncid: “Mongol Ulsıın Gadaad Baydal, Ediyn Zasag, Soyolıın Amidral”, Mongolıın Tüühiin Huraanguy Hereglüün 1924-1940, Yay. Hüühenbaatar D., Öngöt Yayınevi, Ulaanbaatar, 2000, s. 3-16.
• Qaffarov, Tahir: Azərbaycan tarixi: Yeddi cilddə, C. VII, Elm Nəşriyyatı, Bakı, 2008.
• Qasımov, Cəlal: Bolşevik Qurşununun Qurbanları, Bakı, 2011.
• Qəniyev, Həsən: Azərbaycan Tarixi (Ən Qədim Zamanlardan-Xxı Əsrin İlk Onilliklərinədək), Bakı, 2019.
• Quliyev, Cəmil: Azərbaycan Tarixi: Yeddi Cilddə, C. VI, Elm, Bakı, 2008.
• Vəliyev Tofiq: XX əsr Azərbaycan Tarixi II Cild (Ali Məktəblər üçün dərslik), Apostroff, Bakı, 2014.
• Yaqublu Nəsiman: Cümhuriyyət Qurucuları, Nurlar Neşriyatı, Bakı, 2018.