ERBİL VE TUZHURMATU AĞIZLARI ARASINDAKİ SES VE ŞEKİL FARKLILIKLARININ BU YÖRELERDEKİ ATASÖZÜ VE DEYİMLER BAĞLAMINDA İNCELENMESİ

Yıl 2024, Cilt: 136 Sayı: 270, 345 - 372, 30.10.2024

Avin Sami Arif , Kubra Saadun Jaafer

https://doi.org/10.55773/tda.1361105

Öz

Türk Dilinin Güney-Batı lehçeleri arasında bulunan Irak Türkmen Türkçesi, Oğuz grubu yazı dilleri arasında yer alır. Atasözü ve deyimler, Irak Türkmenlerinin kültürel değerlerini aktarmada önemli bir yer tutmaktadır. Bu çalışma, halk kültürünün ve sözlü edebiyat geleneğinin önemli ürünlerinden olan deyim ve atasözlerinde ağız çalışması özellikleri belirtmesi amaçlamıştır. Erbil ve Tuzhurmatu ağızlarındaki deyim ve atasözleri şekil ve anlam bakımından büyük oranda benzerlik göstermelerinin yanı sıra, ağız farklılıkları açık bir biçimde görünmektedir. Bu da dilin ve lehçenin zenginliğini ortaya koymaktadır. Çalışmamızın başında Irak’ta Türklerinin geliş tarihi, Irak’taki konuşulan ağızları Türk dil ailesinin hangi kolunda yer aldığını, Erbil ve Tuzhurmatu bölgeleri hakkında bilgi verilmiştir. Daha sonra Erbil ve Tuzhurmatu ağız özellikleri, deyim ve atasözleri karşılaştırılarak iki ağız arasındaki benzerlikler ve farklılıklar ortaya konulmaya çalışılmıştır. Tespit edilen benzerlik ve farklılıklar örnekler üzerinde verilmiş ve Türkiye Türkçesindeki karşılığı ya da açıklaması da parantez içinde gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Erbil, Tuzhurmatu, Ağız Farklılığı, Deyim ve Atasözleri

Analysing the Phonetic and Morphological Differences Between the Dialects of Erbil and Tuzkhurmatu in the Context of Proverbs and Idioms in these Regions

Öz

Iraqi Turkmen Turkish, one of the southwestern dialects of the Turkish Language, is one of the Oghuz group’s written languages. The Iraqi Turkmen use it frequently to also describe their proverbs and cultural values; they use it skillfully and effectively – just like other Turkish communities do.
This study involved an analysis of the idioms and proverbs, which are important products of folk culture and oral literature tradition. The study objective was to show how dialects work. Although the Turkmen of Erbil and Tuzkhurmatu live in the same geography, the idioms and proverbs of their respective dialects are largely similar in terms of form and meaning, as well as dialect differences. This reveals the richness of the
language and dialect. The focus of our study was to reveal the similarities and differences between these two dialects that belong to the same dialect circle (Iraqi Turkmen Turkish). To achieve this objective, the idioms and proverbs used in these dialects were especially referenced. The examples of the similarities and differences that were identified have been included in this paper, and their Turkish equivalents have been furnished in parentheses.

Anahtar Kelimeler

Erbil, Tuzkhurmatu, Dialect Difference, Idiom, Proverb.

Kaynakça

• Aksan, Doğan. Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi, 2006.
• Aksoy, Ömer Asım. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. Cilt I-II. İstanbul: İnkılap Yayınevi, 2014.
• Albayrak, Nurettin. Ansiklopedik Halk Edebiyatı Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları, 2004.
• Bayatlı, Hidayet Kemal. Irak Türkmen Türkçesi. Ankara: TDK Yayınları, 1996.
• Bilal, Zana. Erbil Türkmen Ağzı. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2015.
• Buluç, Sadettin. “Mendeli (Irak) Ağzının Özellikleri.” 1. Türk Dili Bilimsel Kurultayına Sunulan Bildiriler, Ankara: TDK Yayınları, 27-29 Eylül, 1972. 181-183.
• Cevzeli, Ümit. Erbil’de Türkmen Tarihi. Ankara: Ortadoğu Yayınları, 2021.
• Dakuki, İbrahim. Irak Türkmenleri Dilleri Tarihleri ve Edebiyatları. Ankara: Güven Matbaası, 1970.
• Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. Bayrak Basın ve Yayın, İstanbul, 1993.
• Haydar, Çoban Hıdır. Irak Türkmen Ağızları. Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 1979.
• Hürmüzlü, Erşat. Irak Türkleri. Ankara: IMTP Enformasyon Bürosu Yayınları, 1994.
• Hürmüzlü, Habib, Ekrem Pamukçu. Irak’ta Türkmen Boy ve Oymakları. Ankara: Türkmeneli İşbirliği ve Kültür Vakfı- Global Stratejik Enstitüsü Yayınları, 2005.
• Hürmüzlü, Habib. Irak Türkmen Türkçesi Sözlüğü. Kerkük: Fuzuli Matbaası, 2013.
• Jırjees, Dler Nıhad: Erbil Türkmen Ağzı (Biçim Bilgisi). Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi, 2016.
• Kerkük, İzzettin. Haşim Nahit Erbil ve Irak Türkleri. İstanbul: Kerkük Vakfı Yayınları, 2004.
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: TDK Yayınları, 2020.
• Oğuz, M. Öcal, ed. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara, 2011.
• Paşayev, Gazenfer. Irak Türkmen Folkloru. İstanbul: Kerkük Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998.
• Rasheed, Ali Hasan. Irak Türkmen Atasözleri Üzerine Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2006.
• Saatçi, Önder. “Deyimler Dünyasında Gezinti -Irak Türkmen Ağızlarından Türkiye Türkçesine-.” Kardaşlık Dergisi 99, (Temmuz-Eylül 2023): 14-17.
• Saatçi, Önder. Irak Türkmenleri İçin. İstanbul: Kerkük Vakfı Yayınları, 2020.
• Saatçi, Suphi. Irak Türkmen Boyları Oymakları ve Yerleşme Bölgeleri. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2015.
• Saatçi, Suphi. Tarihi Gelişim İçinde Irak’ta Türk Varlığı. İstanbul: Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı Yayınları, 1996.
• Sabır, Firas. Irak-Erbil Türkmen Ağzı. Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, 2013.
• Shukur, Hussein Ahmed. Irak Türkmen Türkçesinin Tuzhurmatu Ağzı. Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir: Eskişehir Anadolu Üniversitesi, 2020.
• Şahbaz, Hüseyin. Kerkük Ağzı. Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 1979.
• Tahsin, Sinan. Irak-Erbil Yöresi Türkmenlerinin Sözlü Kültür Ürünleri. Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, 2014.
• Uluhan, Çoban Hıdır. Irak Türkmen Ağzı Grameri. Ankara: Bengü Yayınları, 2022.
• Vasfi, İhsan S. Irak Türklerinde Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: Kerkük Vakfı Yayınları, 2001.