GÜNEY AZERBAYCAN AYDINLARINDAN ALİ TEBRİZLİ’NİN DİL VE EDEBİYAT KİTABI

Yıl 2025, Cilt: 137 Sayı: 271, 61 - 86, 28.02.2025

Nabi Azeroğlu , Neslihan Aydınlı

https://doi.org/10.55773/tda.1554928

Öz

1925 Pehlevi darbesine kadar Türk hâkimiyetinde olan İran coğrafyası; bu tarihten sonra Fars yönetimine geçti. Bu dönemden itibaren İran’daki Türkler üzerinde asimilasyon ve Farslaştırma politikası yürütülmeye başladı. Bu asimilasyon, konuşulan Türk dilinin yasaklanmasıyla kalmamış, yer adlarının değiştirilmesi, Türk hâkimiyeti döneminden kalan yapıtların yok edilmesi gibi çeşitli yönlerde uygulanmıştır. Pehlevi sülalesi, Türkçenin yasaklanmasıyla birlikte Farsçayı resmi dil ilan ettikten sonra Türk diline tahkir ve inkâr politikası başlattı. Böylelikle coğrafyada Azerbaycan Türklerinin milletleşme süreci tarihi ve siyasi yönüyle sekteye uğratılmıştır. Güney Azerbaycan Türklerinin 1945 yılında başarılı bir milli hükümet tecrübesinin ardından 1946 yılında uygulanan kültürel soykırımla birlikte karanlık yıllara başladı. Bu karanlık dönemde milli şuur ve milli benliğin canlı tutulmasında edebiyatçı ve düşünürlerin payı oldukça önemlidir. Ali Tebrizli, Ali Kemali, Firiydun Hisarlı, Alirıza Sarrafi, Hasan Raşidi, Necaroğlu, Hüseyin Feyzullahi, Hemid Telimhanlı ve diğer yazar ve düşünürler milli his ve benliği diri tutmak amacıyla halk edebiyatı ürünlerini toplamışlardır.
İran coğrafyasında özveriyle bu önemli işlevi yürüten bu kişiler milli uyanışın kültürel temellerini atmışlardır. Bu düşünür ve yazarların başında gelen Ali Tebrizli (1929- 1998), Güney Azerbaycan Türk milliyetçilerinin teorisyeni olduğu yönüyle önemlidir. En önemli eserlerinden biri olan “Dil ve Edebiyat” kitabı, İran coğrafyasında Farslaşma politikasına karşı milli doktrin olarak benimsenmiştir. Atropat (Endişe-nov) yayınevini kuran Ali Tebrizli, derlediği ve kaleme aldığı milli edebiyat ürünlerini kendi yayın evinde bastırmıştır. Aslı ile Kerem, Şah İsmail, Köroğlu Destanı eserlerini bölgede yaşayan Türklerin anlatımıyla derleyerek ortaya koymuştur. Onun diğer eserleri; Ali Ağa Vahid’in Külliyatı, Azerbaycan Klasik Edebiyatı Mecmuaları, Fuzuli Divanı, Salman Mümtaz’ın Şiirleri, Azerbaycan Türkçesinde kendi yayınevinde yayımladığı eserlerdir. Bu eserler, İran’da Türkçenin yasak olduğu dönemlerde Azerbaycan Türkçesinde olması yönüyle fevkalade önemli eserlerdir. İran’da Fars baskıcı yaklaşımına karşı bir duruş niteliğinde olan Ali Tebrizli’nin “Dil ve Edebiyat” kitabı, İran Türklerinin milli benliğinin korunmasında ve yeni neslin milli şuur kazanmasında önemli bir rol oynamıştır. Bu çalışmada Ali Tebrizli’nin “Dil ve Edebiyat” adlı eseri tanıtılarak, bu eserin Güney Azerbaycan Türklerinin milli şuur ve milli uyanışı ile öz kültüre dönüş üzerindeki etkileri üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Güney Azerbaycan,, Miili Bilin,, Miili Uyanış,, Ali Tebrizli,, Dil ve Edebiyat

Kaynakça

• Arı, Tayyar. Uluslararası İlişkiler Teorileri. Bursa: Aktüel Yayınları, 2024.
• Attar, Aygül. “İran’nın Farslaşma Süreci ve Bu Süreçte Farsçanın Rolü.” Erdem İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, sayı 52 (2008): 1- 40
• Azeroğlu, Azizpour. “İran Türkerinde Sözlü Gelenek Bağlamında Âşıklık Geleneği ve Milli Bilinç.” Avrasya Araştırmaları Dergisi 8, sayı 21 (Mart 2020):140-150.
• Azeroğlu, Nabi. “Güney Azerbaycan’nın Tarihi Romanı Setteahan Hamaseti.” Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 130, sayı 257 (Nisan 2022): 357-382.
• Azeroğlu, Nabi. Oğuz Türkleri’nin Urumiye Gölü Ağıtları. Ankara: İksad Yayınları, 2023.
• Bezci, Bünyamin ve Orkhan Valiyev. “Ahundzade’de Millet Fikrinin Oluşumununda Miroslav Hroch’un Yaklaşımı Çerçevesinde Değerlendirilmesi.” Bilig, sayı 98 (Temmuz 2021): 49-74.
• Celep, Zühre Nur. kitap tanıtımı Siyasi Hatıralarım I: İran 1930- 1934. by Rıdvanbeyoğlu Hüsrev Gerede. İRTAD, sayı 8, (Haziran 2022): 119-132. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2428976
• Dupré, A. Voyage en Perse, fait dans les années 1807, 1808 et 1809. Paris: J. G. Dentu, 1819.
• Gumilev, Lev Nikolayeviç. Etnogenez Halkların Şekillenişi Yükseliş ve Düşüşleri. Çev., Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınevi, 2024.
• Hambly, Gavin R.G. “The Pahlavi Autocracy: Rıza Shah, 1921—1941.” içinde The Cambridge History of Iran Volume 7 From Nadir Shah to the Islamic Republic. Ed. Peter Avery, Cambridge: Cambridge University Press 2008, 213-244
• Heyet, Cevad. Azerbaycan Şifahi Halk Edebiyatı. Tahran, 2010.
• Hroch, Miroslav. Avrupa’da Milli Uyanış, Toplumsal Koşulların ve Toplulukların Karşılaştırmalı Analizi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
• İbrahimov (Şahin), T. R. İran’da Siyasi Cemiyetler ve Teşkilatların Yaranması ve Onların Faaliyetleri. Bakü, 1967. İsmayılov, M. Avrasyacılık: Mukayeseli Bir Okuma. Ankara: Doğubatı Yayınları, 2011.
• Karadeniz, Yılmaz. “İran’ın Bağımsızlığının Curzon’a Teslim Edilmesi 1919 İngiltre-İran Anlaşması ve Sadrazam Hasan Vusûk,” Turkish Studies 6, sayı 3 (2011): 1021- 1027.
• Karadeniz, Yılmaz. “İngiltere’nin İran’da Askeri Darbe ile Rıza Han Pehlevi’yi İktidara Getirmesi (1921).” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6, sayı 27 (2013): 292- 306.
• Kazemivand Niar, Arash. “İran’da Birinci Pehlevi Dönemi Mimarisinde Fars-Zerdüşt Milliyetçiliği.” Art- Sanat, sayı 11 (Ocak 2019): 255- 274. https://doi.org/10.26650/artsanat.2019.11.0012
• Köprülü, Fuat. Edebiyat Araştırmaları I. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1989.
• Malikahmedov, Azar. “İran’da Yaşayan Türklerin Özgürlük Mücadelesi ve Azerbaycan ve İran İlişkilerine Etkisi.” Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2023.
• Memmedli, Pervane. XX. Yüzyıl Güney Azerbaycan Edebiyatının Öncüleri-1. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1999.
• Nesibli, Nesib. Azerbaycan Tarihi. Ankara: Altınordu Yayınları, 2019.
• Nesibli, Nesib. “Tebrizli Ali’nin Feryadı,” Misak. 16.05.2022. Erişim tarihi, 01.09.2024. https://millidusunce.com/misak/tebrizli-alinin-feryadi/
• Shell, L. Glipses of Life and Manners in Persia. London: John Murray, Albemarle Street, 1856.
• Şıhaliyev, Emin. “Çarlık Rusyası Tarafından Ermenilerin Azerbaycan Topraklarına Göçürülmesi.” Çankırı Karatekin Üniversitesi Uluslararası Avrasya Strateji Dergisi 4, sayı 1 (2012): 7-24
• Şükürov, Karım K. Türkmənçay – 1828: Tarixi xronika (İxtisarla). Bakı: Çaşıoğlu, 2006.
• Tebrizli, Əli. Dil ve Ədebiyyat.Tahran: Güneş, 2007.
• Temizyürek, Fahri ve Emrah Boylu. “İran’da Türkçenin Dünü ve Bugünü,” Hacettepe Üniversitesi Yabancı Dil Olarak Türkçe Araştırmaları Dergisi, sayı 2 (Kış, 2015): 95- 106.
• Be monāsebat-e sālgard-e koodetā-ye 3 Esfand 1299. 23.02.2015. Erişim tarihi: 01.09.2024. https://www.shahbazi.org/pages/Coup1921_Ironside.htm
• Reportarhā: Tavahhum-e to’te ya vāqe’iyat-e tārikhī? 25.07.2013. Erişim tarihi: 01.09.2024. https://www.shahbazi.org/pages/Reporters_Sokhanvar_Nasime_Bidari.htm
• Seir-e tārikhī-ye takvin-e roshanfekrī der Irān, 23.01.2010. Erişim tarihi: 01.09.2024. https://www.shahbazi.org/pages/Intelligentsia.htm.
• Sir Ardeshir Reporter Servis-e Ettelā’āti-ye Britāniyā va Irān. 30.11.2009. Erişim tarihi: 01.09.2024, https://www.shahbazi.org/pages/Reporter_Ardeshirji1.htm