TÜRKİSTANLI CEDİTÇİ ŞAİR ELBEK’İN DİL KONUSUNDAKİ FİKİRLERİ VE FİKİRLERİ UĞRUNDA VERDİĞİ MÜCADELE HAKKINDA BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2019, Cilt: 8 Sayı: 4, 2125 - 2142, 15.12.2019

Murad Halmet

Öz

1930’lu
yıllarda Türkistan’da Sovyetler tarafından gerçekleştirilen “Kızıl
Terör/komünist olmayanların tasfiyesi” hareketinde hayatını kaybeden binlerce
aydından biri olan ceditçi Maşrık Yunusov (Elbek), dil, edebiyat, folklor,
Türkoloji, matbuat, tercüme ve eğitim alanlarında faaliyet göstermiştir. Elbek,
hem Çarlık hem de Sovyet Rusya dönemlerinde Türkistan halkının çektiği maddî,
manevî sıkıntılara ve zulümlere şahit olmuştur. Elbek, vatanı Türkistan’ın ve
milletinin hürriyeti için mücadele etmiş, sömürgeciliğe ve işgale karşı ileri
görüşlü fikirleriyle karşı çıkmıştır.

Elbek’in
millî dil konusundaki görüşleri eserlerine yansımıştır. Meselâ Elbek, Sovyet
hükûmeti ve yerli yaltakçıları tarafından kendi tabiriyle “bülbülün nağmesi
kadar hoş olan Türkçeye” karşı yapılan aşağılama ve ortadan kaldırma
politikalarına “Til” adlı şiirini yazarak büyük bir cesaretle karşı koymuştur.
Elbek, bu şiirinde ana diline saldıranlara karşı Türkçenin dünya dilleri
arasında en güzel, en zengin ve tarihî dillerden biri olduğunu haykırmış,
Türkçeye düşman olanlar her ne kadar bu dili hor görseler de onun güzelliğinin
kaybolmayacağını vurgulamıştır. Ayrıca o, ülküdaşlarıyla birlikte Türk halkları
arasında ortak Türkçe meydana getirme konusunda da çalışmalar yapmıştır.

Anahtar Kelimeler

Elbek, Türkçe, SSCB, Kızıl Terör, Özbek Sovyet Edebiyatı

Kaynakça

• Ahmedov, S. (2003). Munavvar Qori Abdurashidxanov-Tanlangan Asarlar. Toshkent: Ma’naviyat Nashriyoti.
• Allworth, E. (1964). Uzbek literary politics. London, The Hague, Paris: Mouton & Co.
• Allworth, E. (1990). The modern Uzbeks-from the fourteenth century to the present. Stanford-California/USA: Hoover Institution Press Stanford University.
• Bacon, E. E. (1966). Central Asians under Russian rule-a study in culture change. Ithaca/New-York/USA: Cornell University Press.
• Boltaboyev, H. (2006). Abdurauf Fitrat-Tanlangan Asarlar (4. cilt). Toshkent: Ma’naviyat Nashriyoti.
• Boltaboyev, H. (2007). Fitrat va Jadidchilik. Toshkent: Alisher Navoiy Nomidagi O’zbekiston Milliy Kutubxonasi Nashriyoti.
• Boqiy, N. (1992). Qatlnoma. Toshkent: Ğofur Ğulom Nashriyoti.
• Hasanov, B. V., Arıfdjanov, E. K. ve Alimov, Sh. K. (2004). Istoriya Uzbekistana (II). Tashkent: Ichki Ishlar Vazirligi Nashriyoti.
• Hasanov, B. V., vd. (2013). Tarixning noma’lum sahifalari. Toshkent: Ğofur Ğulom Nashriyoti.
• Jo’rayev, N. ve Karimov, Sh. (2011). O’zbekiston tarixi-O’zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida. Toshkent: Sharq Nashriyoti.
• Karakaş, Ş. (1996). 20. Yüzyıl Türk dünyası edebiyatı üzerine bir deneme. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 2, 279-317.
• Karakaş, Ş. (2012). Özbek edebiyatı yazıları. Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları.
• Karimov, N. (1994). Istiqlol fidoyilari-usmon nosırning so’nggi kunlari. Toshkent: Sharq Nashriyoti.
• Komisyon. (2000-2005). O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. Toshkent: Davlat Ilmiy Nashriyoti.
• Qosimov, B., vd. (2004). Milliy Uyğoniş davri Özbek adabiyoti. Toshkent: Ma’naviyat Nashriyoti.
• Shamsutdinov, R. ve Karimov, Sh. (2010). Vatan Tarixi: O’zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida. Toshkent: Sharq Nashriyoti.
• Sodiqov, H. ve Jo’rayev, N. (2011). O’zbekiston tarixi-Turkiston chorizm mustamlakachiligi davrida. Toshkent: Sharq Nashriyoti.
• Şamsutdinov, R. (2012). O’zbekistonda Sovetlarning qatağon siyosati va uning oqibatlari (I). Toshkent: Sharq Nashriyoti.
• Tansel, F. A. (1977). Ziya Gökalp külliyatı (ı) şiirler ve halk masalları. Ankara: TTK Yayınları.
• Togan, Z. V. (1942-1947). Bugunkü Türk ili Türkistan ve yakın tarihi (I). İstanbul: Arkadaş İbrahim Horoz ve Güven Basımevleri.
• Usmonov, İ. (1992). Qatag’on qurbonlari. Toshkent: O’zbekiston Nashriyoti.
• Uzoqov, H. (1999). Elbek-tanlangan asarlar. Toshkent: Sharq Nashriyoti.
• Uzoqov, H. (1999). Erk yo’lida erksiz ketgan fidoiy/elbek-tanlangan asarlar (Giriş). Toshkent: Sharq Nashriyoti.
• Wheeler, G. (1964). The modern history of Soviet Central Asia. New-York-Washington: by Frederic A. Praeger, Inc. Publishers.
• Wheeler, G. (1966). The peoples of Soviet Central Asia. London-Great Britain: The Bodley Head.
• Yusuf, Ş. (2007). Kafansiz ko’milganlar. Toshkent: Sharq Nashriyoti.
• Yusuf, Ş. (2007). Tirik ruhlar. Toshkent: Sharq Nashriyoti.
• http://kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/tarix/umid-bekmuhammad-katta-terror-qanday-boshlangan-edi.html). (Erişim Tarihi: 21 Kasım 2018)
• http://dergipark.ulakbim.gov.tr/tdded/article/view/5000132649/5000121500 (Erişim Tarihi: Ocak 2019)
• http://istmat.info/node/1949 (Erişim Tarihi: Ocak 2019)
• http://red-sovet.su/post/28731/masshtaby-stalinskih-repressij-tochnye-tsifry (Erişim Tarihi: Ocak 2019)
• http://www.bbc.com/russian/russia/2014/04/140409_yezhov_fall (Erişim Tarihi: Aralık 2018)
• https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D1%82%D0%BE%D0%B2,_%D0%92%D1%8F%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2_%D0%9C%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B9%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 (Erişim Tarihi: Kasım 2018)
• https://www.fergananews.com/articles/9922 (Erişim Tarihi: Ekim 2018)
• http://e-tarix.uz/vatan-tarixi/668-2013-08-26-13-58-33.html (Erişim Tarihi: Ağustos 2019)