YUKARI ÇUKUROVA FOLKLORUNDA TİRŞİK

Yıl 2020, Cilt: 9 Sayı: 1, 180 - 204, 15.03.2020

Ayşe Uğureli

Öz

Tirşik, yukarı Çukurova bölgesinde -yaygın olarak Adana, Osmaniye, Maraş’ta (özellikle Andırın)- kış aylarında yapılan şifalı bir çorbadır. Bu çorbanın hammaddesi yörede “yılan pancarı” olarak bilinen zehirli bir ottur. Yöre insanına göre tirşik, grip, soğuk algınlığı başta olmak üzere, mide ve bağırsak hastalıklarına hatta kansere bile şifadır. Bundan dolayı tirşiğin diğer adı “Andırın doktoru”dur. Fakat şifa olması için doğru zamanda toplanıp, doğru şekilde pişirilip doğru şekilde tüketilmesi gerekmektedir. Bu da tirşiği Çukurova folklorunda yalnızca bir yemek olarak değil çok katmanlı kültürel bir yapı içerisinde yaşatmaktadır.
Bu çalışmanın amacı yukarı Çukurova folklorunda geçmişten bugüne her yönüyle tirşiği incelemektir. Çalışmada tirşik, çevresinde yarattığı somut ve somut olmayan kültürel mirasla birlikte incelenerek Çukurova’nın gastronomi mirası olarak değerlendirilmiştir. Bu bağlamda, tirşik üzerinden bütüncül bir perspektifle yemek, kültürel kimlik ve gastronomik miras konuları folklorla bağlantılı olarak tartışılmıştır. Çalışmada, kullanılan bilgiler, kaynak kişilerden derleme yöntemiyle elde edilmiş, fotoğraflarla güçlendirilmiştir. Çözümlemeler içinse konu ile ilgili yazılı kaynaklardan yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Çukurova, tirşik, yılan pancarı, gastronomik miras

Kaynakça

• Altay, V. ve Karahan, F. (2012). Tayfur Sökmen kampüsü (Antakya-Hatay) ve çevresinde bulunan, bitkiler üzerine etnobotanik bir araştırma. Karadeniz Fen Bilimleri Dergisi, 2(7), 13-28.
• Andırın Gelişim Platformu, (2019). Tirşik. İlkbahar, Sayı: 30.
• Ay, Ş. ve Şahin K. (2014). Eski Yakındoğu’da yemek simgeselliği üzerine bir değerlendirme, Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12, 331-358.
• Baytop, T. (1984), Türkiye’de bitkilerle tedavi. İstanbul: Sanal Basımevi.
• Baytop, T. (2000), Anazarbalı Dieskorides. İstanbul: Türk Eczacılık Tarihi Araştırmaları.
• Baytop, T. (2007). Türkçe bitki adları sözlüğü. (3. Basım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Beşirli, H. (2010). Yemek, kültür, kimlik. Millî Folklor, 22(87), 159-169.
• Beşirli, H. (2011). Türk kültüründe güç, iktidar, itaat ve sadakatin yemek sembolizmi esasında değerlendirilmesi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 58, 139-152.
• Biray, N. (2013) Terim dünyamızda yılan: kavram, anlam ve yapı bakımından. Avrasya Terim Dergisi, 1(2), 95-113.
• Boudan, C. (2006). Mutfak savaşları (çev. Yaşar Avunç). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Çekiç, İ. (2015). Geçmişten günümüze törensel bir yemek: keşkek. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çölbay, Ş. ve Sormaz, Ü. (2015). Konya’da geçiş dönemlerinde yapılan yöresel mutfak uygulamaları. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4(4), 1729-1736.
• Dayısoylu, K. S. (2019). Andırın’da fonksiyonel bir besin tirşik. Tirşik, 30, 10-11.
• Demirci, S. ve Ozhatay, N. (2012). Local names of some plants in Andırın, Kahramanmaraş. İstanbul Ecz. Fak. Dergisi, 42(1), 33-42.
• Dieskorides. (2000). De materia medica (çev. Ta Osbaldeston And Rpa Wood) Ibidis Press. South Africa.
• Diker, O. ve Deniz, T. (2017). Kars kültürel ve gastonomik kimliğinde kaz. Doğu Coğrafya Dergisi, 22(38), 189-204.
• Dursteler, E. R., Infidel foods: food and identity in early modern Ottoman travel literature, Osmanlı Araştırmaları, XXXIX, 143-160.
• Erbay, M. Ş. ve Sarı, A. (2018). Plants used in traditional treatment against hemorrhoids in Turkey, Marmara Pharm J., 22(2), 110-132.
• Erbil, N. vd. (2018). Antioxidant, antimicrobial, and antimutagenic effects and biochemical contents of arum maculatum l., That is a Medical Plant From Turkish Flora, 27(12). 8709-8714.
• Ergun, M. (2014). Düğün kavgalarının mitolojik kökenleri. Millî Folklor, 26(101), 60-72.
• Fırat, M. (2014). Yemeğin ideolojisi ya da ideolojinin yemeği: kimlik bağlamında yemek kültürü. Folklor/Edebiyat, 20(80), 4.
• G. Frazer, J. (1992). Altın dal dinin ve folklorun kökenleri-II (çev. Mehmet H. Doğan). İstanvul: Payel Yayınları.
• G. Frazer, J. (2004). Altın dal dinin ve folklorun kökenleri-I (çev. Mehmet H. Doğan). İstanbul: Payel Yayınları.
• Geertz, G. (2010). Kültürlerin yorumlanması (çev. Hakan Gür). Ankara: Dost Kitabevi.
• Goode, J. (2009). Yemek (çev. Fatih Mormenekşe). Halk Biliminde Kuramlar Yaklaşımlar-3 (ed. Öcal Oğuz, Selcan Gürçayır, Sunay Çalış). Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
• Gökdeniz, M. (2006). Tirşik destanı. Andırın Folkloru. Andırın: Sanat Matbaası.
• Günay, U. (1995). Ritüeller ve Hıdırellez. Milli Folklor, 4(26), 2-3.
• Gürhan, N. (2017). Yemek ve din: yemeğin dinî simgesel anlamları üzerine bir inceleme. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6(2), 1204-1223.
• Harrington, R. J. (2005). Defining gastronomic ıdentitiy culture on prevailing components, texture and flavors in wine and food. Journal of Culinary Science and Technology. 4(2/3), 129-152.
• Haseki, M. İ. (ed.). (2013). II. Doğu Akdeniz turizm sempozyumu bildiriler kitabı. Çukurova Üniversitesi Karataş Turizm İşletmeciliği ve Otelcilik Yüksekokulu. 19 Nisan 2013. T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar VII. Bölge Müdürlüğü, Adana.
• Ichijo, A. Ranta, R. (2018). Yemek ve ulusal kimlik (çev. Emrullah Ataseven). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Işın, P. M. (2018). Avcılıktan gurmeliğe yemeğin kültürel tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• J. Stoeltje, B. (2009). Festival (çev. petek Ersoy), Halk Biliminde Kuramlar Yaklaşımlar-3 (ed. Öcal Oğuz, Selcan Gürçayır, Günay Çalış). Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
• Karaca, O. B. ve Karacaoğlu, S. (2016) Kültür, din ve yemek etkileşimi çerçevesinde Arap mutfağının kavramsal olarak incelenmesi: Adana ili örneği. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(2), 561-584.
• Kıran, Ö. (2006). Kozan yöresi florasındaki tıbbi bitkiler ve bunların halk tıbbında kullanılışı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
• Kocabaş, Y. Z. (2017). KSÜ Avşar yerleşkesi (Kahramanmaraş) ve çevresi florasının tıbbi bitkileri. Aksaray University Journal of Science and Engineering, 1(2), 110-120.
• Köşker, H. vd. (2018). Osmanlı çileği’nin gastronomik kimlik unsuru olarak değerlendirilmesi. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(30), 1236-1269
• Nebioğlu, O. (2017). Gastronomik kimlik ve gastronomik turizm ürünlerinin sınıflandırılması üzerine nitel bir araştırma. Journal of Tourism and Gastronomy Studies, 5(2), 39-60.
• Öğüt Eker, G. (2017). “Mutfak ve konserve”, yaşayan kültürümüzün ortak noktaları; ortak miras. Türk Dünyasında Beslenme ve Mutfak Kültürü, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları. Sf: 45-60.
• Öğüt Eker, G. (2018). Farklı görme biçimiyle modern dünya ritüeli olarak yemek kültürü: sınanma/erginlenme ve intikam alma gizli işlevleri. Millî Folklor, 30(120), 170-183. Robert, A. S. (2012). Dinsel mit-ritüel kuram (çev. Naim Atabağsoy). Millî Folklor, 24(94), 173.
• Sağır, A. (2012). Bir yemek sosyolojisi denemesi örneği olarak Tokat mutfağı. Turkish Studies, 7(4), 2675-2695.
• Seyidoğlu, B. (1998). Kültürel bir sembol: Yılan, Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı: Folkloristik. 86-92.
• Smith, R. J. (2009). Festival ve Kutlamalar (çev. Sibel Keskin). Halk Biliminde Kuramlar Yaklaşımlar-3 (ed. Öcal Oğuz, Selcan Gürçayır, Günay Çalış). Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
• Şimşek, E. (2008). Türk halk kültüründe yılan ve bu bağlamda 'Yılan Kale'ye dair anlatmaların değerlendirilmesi. Ceyhun'dan Ceyhan'a I. Ceyhan Sempozyumu. 29 Mart-1 Nisan 2006 Ceyhan, Adana: Ceyhan Belediyesi Kültür Yayınları No: 8, 299-305.
• Töre Başat, H. vd. (2017). Gastronomik kimlik oluşturmada yöresel ürünlerin rolü: ürünlerin satış ve pazarlanmasına yönelik bir örnek olay incelemesi. Journal of Tourism and Gastronomy Studies, 5(2), 64-76. DOI: 10.21325/jotags.2017.112.
• Uğur Çerikan, F. (2019). Türk ailesinde sofra adabı, Denizli örneği ve işlevselliği. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8(1), 481-511.
• Üçer, M. (2010). Sivas yöresinde yerel bitkilerden yapılan ilaçlar, Bitkilerle Tedavi Sempozyumu, 5-6 Haziran 2010 Zeytinburnu, İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği.
• Wulf, C. (2009). Tarihsel kültürel antropoloji (çev. Özgür Dünya Sarısoy). Ankara: Dipnot Yayınları.
• Yılmaz, G. Ve Akman, S. (2018). Sürdürülebilir gastronomi çerçevesinde Edremit körfezi yöresel mutfakları. Journal of Tourism and Gastronomy Studies, 6(4), 852-872. DOI: 10.21325/jotags.2018.337.
• Hancı, İ. H. Yılan Hikayesi, İnternet Kaynağı, (Erişim: 28.04.2019): http://www.ttb.org.tr/STED/sted0805/hikaye.pdf.
• https://www.ci.gov.tr/cografi-isaretler/detay/38025 (Erişim: 10.08.2019)
• www.osmaniyeliandirinlilarderneği.com (Erişim: 10.08.2019)