ŞANÇİ III (E 152) YAZITI’NIN İLK İKİ SATIRIYLA İLGİLİ OKUMA VE ANLAMLANDIRMA ÖNERİSİ

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 2, 460 - 482, 15.06.2022

Ahmet Akpınar

Öz

Yenisey Yazıtları’nda alp ve er sözcükleriyle yan yana geldiğinde “kahramanlık, yiğitlik, mertlik, şecaat” gibi sözcüklerle tanımlanan erdem sözcüğü er erdem, erdem üçün, er erdem üçün, alpın erdemin üçün gibi söz gruplarıyla birleştiğinde bir ideali ifade etmektedir. Bu ideal yazıtlarda çeşitli durumlarda gerçekleşmekte olup devletin iç ve dıştaki haberleşme faaliyetlerinde görev almayı ifade eden “elçilik” mesleği ile de ilişkilidir. Sözgelimi, Yenisey Yazıtları, Türk kabileleri ve devletleri arasında elçilik ve haberleşmenin hangi şekillerde yapıldığına dair pek çok kavramı içermektedir. Bu kavramlardan biri de Eski Türkçedeki yumuş sözcüğüdür. İlk defa Şançi III Yazıtı’nda “haber, haberleşme; elçilik” anlamında tanıklanan bu sözcüğün eski Uygurcada tapıg/tapıgçı sözcüğünün kavram alanı içerisinde kullanılarak bir anlam genişlemesi sonucu eski Uygurcadan itibaren “iş, hizmet, görev; hizmetçi, görevli” anlamında yaygınlaştığı, ancak kök anlamını da koruduğu tarihî metinlerden takip edilebilmektedir.
Bu çalışmada, Şançi III (E152) Yazıtı’nın ilk satırında geçen yumuş sözcüğünün anlamı hem cümle bağlamındaki diğer sözcükler yardımıyla (erdem, yor(ı)t-) hem de tarihî Türk lehçelerinden tanıklarla değerlendirilecek, ayrıca önceki okuma ve anlamlandırma tekliflerindeki farklılıklar da göz önünde bulundurularak yazıtın ilk iki satırı anlamlandırılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Runik yazı, Köktürk yazısı, Yenisey Yazıtları, Şançi Yazıtı, yumuş

Kaynakça

• Aksoy, Ö. ve Dilçin, D. (2009). Tarama sözlüğü (cilt VI, u-z). Ankara: TDK Yayınları: 212.
• Alyılmaz, C. (2013). Karı Çor Tigin yazıtı. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 2(2), 1-61.
• Alyılmaz, C. (2020). Yorı- (…> yürü-) eylemi nereden geliyor? BUGU Dil ve Eğitim Dergisi, 1(1), 1-19.
• Arat, R. R. (2008). Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacib) (2 b.). Ankara: Kabalcı Yayınevi.
• Ata, A. (2004). Karahanlı Türkçesi: Türkçe ilk Kur’an tercümesi (Ryland nüshası), giriş-metin-notlar+dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Ata, A. (1997). Kısasü'l-enbiya. Ankara: TDK Yayınları.
• Aydın, E. (2018). Uygur yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2019a). Sibirya’da Türk izleri-Yenisey yazıtları. İstanbul: Kronik Kitap.
• Aydın, E. (2019b). Orhon yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. ve Karaman, A. (2019). Eski Türk yazıt ve el yazmalarında ikilemeler. JOTS, (3/2), 259-286.
• Azılı, K. (2021). Mekândan zamana metaforik transferler (eski Türkçe üzerine teorik bir inceleme). İstanbul : Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara : TDK Yayınları.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1984). Maḥmūd al-Kāşgarī, compendium of the Turkic dialects (Dīwān Luġat at-Turk) (II). USA: Harvard University Press.
• Donuk, A. (1988). Eski Türk devletlerinde idarî-askerî ünvan ve terimler. İstanbul: TDAV Yayınları.
• Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki. (2006). Atebetü'l-Hakayık. (R. R. Arat, Dü.) Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (1978). Orhun abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gökçe, F. (2015). Kutadgu Bilig’de kör- “görmek”: çok anlamlılık, metafor ve gramerleşme. Türkbilig, (29), 59-76.
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb'un Husrev ü Şirin'i ve dil hususiyetleri. Ankara: TDK Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (2013). Türk milli kültürü (35 b.). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Karabeyoğlu, A. (2015). Dîvânu Lugâti’t-Türk’te savlar ve kültürel kavramlaştırma. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kaşgarlı Mahmud. (1999). Divanü Lugat-it Türk dizini (4 b., cilt IV). (B. Atalay, çev.) Ankara: TDK Yayınları: 524.
• Kaşgarlı Mahmud. (1999). Divanü Lugat-it Türk tercümesi (4 b., cilt III). (B. Atalay, çev.) Ankara: TDK Yayınları.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk (giriş, metin, dizin). Ankara: TDK Yayınları: 607.
• Koç, A. T. (2020). Maniheist Türkçe metinlerin söz varlığı. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Komisyon. (1979). Türkiye'de halk ağzından derleme sözlüğü (cilt 11). Ankara: TDK Yayınları.
• Komisyon. (2007). Geçmişten günümüze posta. Ankara: PTT Genel Müdürlüğü.
• Кормушин, И. (1997). Тюркские Енисейские эпитафии . Тексты и исследования. Moskva: Издательство академия наук.
• Кормушин, И. (2008). Тюркские енисейские эпитафии грамматика, текстология. Moskva: Издательство академия наук.
• Kormuşin, İ. (2017). Yenisey eski Türk mezar yazıtları - metinler ve incelemeler. (R. Alimov, çev.) Ankara: TDK Yayınları.
• Kormuşin, İ., Mozioğlu, E., Alimov, R. ve Yıldırım, F. (2016). Yenisey-Altay-Kırgızistan yazıtları ve kağıda yazılı runik belgeler. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Müller, F. ve Gabain, A. v. (1946). Uygurca üç hikaye (Uigurica IV). (S. Himran, çev.) İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi.
• Orkun, H. N. (1994). Eski Türk yazıtları. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları Yayınları.
• Ögel, B. (1957). Doğu Göktürkleri hakkında vesikalar ve notlar. Belleten, XXI(81), 81-137.
• Önal, R. (2013). Kur’an’daki nebî – resûl kavramlarına teolojik yaklaşım. Kelam Araştırmaları, 11(1), 329-350.
• Özçelik, S. (2016). Dede Korkut -Dresden nüshası- metin, dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Pehlivanlı, H. (2002). Eski Türkler ve Selçuklularda istihbaratçılık.
• Güzel, H. C., Çiçek, K. ve S. K. (Ed.) içinde, Türkler ansiklopedisi (cilt 5, s. 279-285). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Rağıb el-İsfahani. (2012). Müfredat- Kur'an kavramları sözlüğü (3 b.). (A. Güneş, ve M. Yolcu, çev.) İstanbul: Çıra.
• Sertkaya, O. F. (2008). Göktürk (runik) harfli yazıtların envanter alfabe ve bibliyografya problemleri üzerine. Dil Araştırmaları Dergisi, 2, 7-34.
• Sertkaya, O. (2013). Runik metinlerin envanter problemi ve Moğolistan'daki runik yazıtların envanteri nasıl yapılmalı? Makaleler (Seçme Araştırma ve İncelemeler) (Cilt 2, s. 9-46). İstanbul: Çantay Yayınları.
• Seyf-i Sarâyi. (1989). Gülistan tercümesi. (A. F. Karamanlıoğlu, Dü.) Ankara: TDK Yayınları: 544.
• Şirin User, H. (2006). Eski Türkçede bazı unvanların yapısı üzerine. Bilig, 39, 219-238.
• Şirin, H. (2015). Kül Tigin yazıtı-notlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, T. (2003a). Orhon yazıtları (3 b.). İstanbul: Yıldız.
• Tekin, T. (2003b). Orhon yazıtları grameri. İstanbul: Türk Araştırmaları Dizisi, 9.
• Tekin, T. (2013). Irk Bitig - Eski Uygurca fal kitabı. Ankara: TDK Yayınları.
• Tezcan, S. (1981). Kutadgu Bilig dizini üzerine. TTK Belleten, XLV/2(178), 23-78.
• Toparlı, R., Vural, H. ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Useev, N. (2011). Yenisey cazma estelikteri I: leksikası cana tekstter (Yenisey yazıtları I: söz varlığı ve metinler). Bişkek: Kırgız Millî Bilimler Akademisi Dil ve Edebiyat Enstitüsü ve Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen (Altuigurisch - Deutsch – Türkisch), Eski Uygurcanın el sözlüğü (Eski Uygurca – Almanca – Türkçe). Deutschland: Herausgegeben von der Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Yıldırım, A. (2019). Yenisey yazıtları grameri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yıldırım, F., Aydın, E. ve Alimov, R. (2013). Yenisey-Kırgız yazıtları ve Irk Bitig. Ankara: Bilgesu.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb (Hvarizm Türkçesi ile tercümeli Şuster nüshası). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İnternet Kaynakları (2016). http://derlem.cu.edu.tr: http://derlem.cu.edu.tr adresinden alındı
• bitig.kz. (2021, 9 9). bitig.kz Web Sitesi: https://bitig.kz/?mod=1&tid=2&oid=57&lang=k adresinden alındı
• hasenat.net. (2018). hasenat.net Web Sitesi: http://www.hasenat.net/ adresinden alındı
• Türk Dil Kurumu. (2021, 9 29). Türk Dil Kurumu Resmi İnternet Sitesi: http://sozluk.gov.tr/ adresinden alındı