FIRST TRANSLATION CRITICAL IN TURKISH: QISSA-I ANTAR INTRODUCTION

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 3, 1055 - 1076, 15.09.2023

Muhammed İkbâl Güler , Yavuz Bayram

https://doi.org/10.7884/teke.1312337

Öz

The story of Sîrat Antar, created around the life of Antar ibn Shaddad, who is known as the poet of al-Mu‘allaqât and who is also famous for his heroism, had been circulating from language to language for centuries in different geographies. This story, which found existence in the tradition of oral literature in Arab geography in the 6th century, when Anter bin Şeddâd lived, was put into writing in the 12th century, and the whole story was translated into Turkish for the first time in 1477 by the order of Sultan Mehmed the Conqueror. The preface of the translation of Qıssa-i Antar, whose translator is unknown, has the distinction of being the first translation criticism in Turkish in the light of the available information. According to the information the translator gave in the preface, as mentioned earlier, the story was translated into Turkish before it. However, it has been determined that these translations have deficiencies in many issues listed under different headings. The preface, as mentioned earlier, is the subject of this study. First of all, in the study, the translated text and intralingual translation of the preface of the first volume of Qıssa-i Antar registered with the location number H. 1145 in the Topkapı Palace Museum Library, are given. After the section in which the translation process described in the foreword is explained in articles, the Arabic and Turkish sources that the translator has benefited from and criticized have been reached. Based on the traces in the detected copies, the factual data of the translator’s criticisms of the previous translation were extracted, and the relevant data were interpreted. In the resulting table, it was concluded that there might be more than one translator whose name is unknown in the translation of Qıssa-i Antar, and the translator's identity and the text’s period were evaluated. In the last part, the numerical data of the copies examined by the translator and the translation produced during the translation process were transferred, and it was questioned why the translation was called “Kitâb-ı Fâhir” (the book to be proud of).

Anahtar Kelimeler

Copy, Atûfî, Kadı Darîr, Topkapı Palace Museum Library

TÜRKÇEDE İLK ÇEVİRİ ELEŞTİRİSİ: KISSA-İ ANTER MUKADDİMESİ

Öz

Muallakatü’s-Seb’â şairi olarak bilinen, aynı zamanda kahramanlığı ile nam salmış olan Anter bin Şeddâd’ın hayatı etrafında oluşturulan Sîretü’l-Anter hikâyesi, asırlarca farklı coğrafyalarda dilden dile dolaşmıştır. Anter bin Şeddâd’ın yaşamış olduğu VI. yüzyılda Arap coğrafyasında sözlü edebiyat geleneğinde varlık bulan bu hikâye, XII. yüzyılda yazıya geçirilmiş ve hikâyenin tamamı ilk defa Fatih Sultan Mehmed’in emriyle 1477 yılında Türkçeye tercüme edilmiştir. Mütercimi belli olmayan Kıssa-i Anter tercümesinin mukaddimesi, mevcut bilgiler ışığında, Türkçede ilk çeviri eleştirisi olma özelliğini taşımaktadır. Bahsi geçen mukaddimede mütercim tarafından verilen bilgilere göre hikâye kendisinden önce de Türkçeye tercüme edilmiş; lâkin bu tercümelerin farklı başlıklar altında sıralanan birçok hususta eksiklikler barındırdığı tespit edilmiştir. Bahsi geçen mukaddimenin konu edildiği bu çalışmada öncelikle Kıssa-i Anter’in Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde H. 1145 yer numarasıyla kayıtlı birinci cildinde yer alan mukaddimesinin çeviri yazılı metni ve dil içi çevirisi verilmiştir. Mukaddimede anlatılan tercüme sürecinin maddeler hâlinde aktarıldığı bölümden sonra mütercimin yararlandığı ve eleştiri yönelttiği Arapça ve Türkçe kaynaklara ulaşılmıştır. Tespit edilen nüshalardaki izlerden hareketle mütercimin kendisinden önceki tercümeye yaptığı eleştirilerin somut verileri çıkarılmış ve ilgili veriler yorumlanmıştır. Ortaya çıkan tabloda Kıssa-i Anter tercümesinde adı bilinmeyen birden fazla müterciminin olabileceği sonucuna ulaşılmış ve mütercimin kimliği ile metnin dönemi değerlendirilmiştir. Son bölümde ise tercüme sürecinde mütercimin tetkik ettiği nüshalara ve ortaya koyduğu çeviriye ait sayısal veriler aktarılarak tercümeye neden “Kitâb-ı Fâhir” (iftihar edilecek kitap) adının verildiği sorgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Nüsha, Atûfî, Kadı Darîr, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi

Kaynakça

• ABDÜLAZÎZ, M. İ. ve N. M. et-TIRÂZÎ. (1987). Fihrisu’l-mahtûtâti’t-Turkiye el-Osmâniyye. C. I, Kahire: Heyetü’l-Mısriyye el-Ammâ li’l-Kitâb.
• Anter b. Şeddâd’ın tercüme-i hâlini tercüme. İstanbul Millet Kütüphanesi Ali Emiri Koleksiyonu, 34 Ae Roman 185, http://yazmalar.gov.tr/eser/anter-b-seddadin-tercume-i-halini-tercume/188724 (Erişim tarihi: 9.06.2023).
• Anterename tercümesi-a. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, MC_Yz_K.000294, http://katalog.ibb.gov.tr/yordam/?dil=0&p=1&q=Anterename&alan=tum_txt&demirbas=MC_Yz_K.000294 (Erişim tarihi: 9.06.2023).
• Anterename tercümesi-b. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, MC_Yz_O.000114, http://katalog.ibb.gov.tr/yordam/?dil=0&p=1&q=Anterename&alan=tum_txt&demirbas=MC_Yz_K.000294&demirbas=MC_Yz_O.000114 (Erişim tarihi: 9.06.2023).
• Anter-nâme. Türk Dil Kurumu El Yazması ve Nadir Eserler Kitaplığı, Yazma B/16, http://katalog.tdk.gov.tr/details?id=92537&materialType=YE&query=Anter (Erişim tarihi: 9.06.2023).
• ATBAŞ, Z. (2019). Preliminary List of Manuscripts Stamped with Bayezid II’s Seal in the Topkapı Palace Museum Library. Treasures of Knowledge - An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3–1503/4), C. 1, (ed.) Gülru Necipoğlu vd., Leiden: Brill, 937-981.
• Atûfî (1502). Defter-i Kütüb. Magyar Todomanyos Akademia Künyvtara Keleti Gyüjtement, Török F.39, http://real-ms.mtak.hu/id/eprint/50 (Erişim tarihi: 6.06.2023).
• AYDIN, C. (1988). Anter Hikâyesi. Türk Edebiyatı Dergisi, 175, 65-67.
• BAYATLI, N. Y. (2011). Irak Türkmenlerinde hikâye anlatma geleneği ve Köroğlu anlatmaları. Uluslararası Köroğlu, Bolu Tarihi ve Kültürü Sempozyumu Bildirileri (17-18 Ekim 2009), Bolu: BAMER, 179-193.
• BAYRAM, N. (2019). Makâle-i Re’îsü’l-Eshıyâ Hâtem-i Tay ve Anter (Gevrek-zâde Hâfız Hasan) [çeviri yazılı metin]. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• BEYOĞLU, C. (2019). ͨAnternāme 5. cilt (inceleme-metin-tıpkıbasım). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul: Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÇELEBİ, M. N. (2003). İstanbul Süleymaniye Kütüphanesinde bulunan Fatih Sultan Mehmet için hazırlanmış kitapların tezhip sanatı açısından değerlendirilmesi ve diğer özellikleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DAMAR, Ç. (2023). Kıssa-i Anter 5. cilt (metin-inceleme-sözlük). Yayımlanmamış doktora tezi, Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DEMİR, E. (2019). Kıssa-i Anter (3. Cilt / H.1147 / 1b-205a) [inceleme-metin-sözlük]. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• EFENDİOĞLU, S. ve Y. Z. SÜMBÜLLÜ (2012). Erzurumlu Mustafa Darîr, Yüz Hadis Yüz Hikâye’si ve yeni nüshaları. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1 (32), 15-35.
• ELHAJHAMED, A. (2023). Antere Kıssasının Türkçe Tercümesi. Şarkiyat Mecmuası-Journal of Oriental Studies, 42, 1-12.
• ERKAN, M. (1993). Darîr. TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/darir (Erişim tarihi: 9.06.2023).
• ERÜNSAL, İ. (2014). Fatih Sultan Mehmed’in ilgi duyduğu kitaplar ve kütüphanesi. Fethi Gören Şehirden İstanbul’un Fethine ve Fatih’ine Bakış, İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
• FLÜGEL, G. (1865). Die Arabischen, Persischen und Türkischen Handschriften der Kaiserlich-Königlichen Hofbibliothek zu Wien, Zweiter Band (Vol II). Wien: KK Hofund staatsdruckerei.
• GÜLER, M. İ. (2019). Kıssa-i Anter (1. cilt / H.1145) [inceleme-metin-sözlük]. Yayımlanmamış doktora tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• GÜLER, M. İ. (2020). Kıssa-i Anter: Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki el yazması nüshaların tanıtımı ve değerlendirilmesi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 9 (1), 48-79.
• GÜVEL, O. (2017). Nitelikli Türkçe-Arapça edebiyat çevirmeni eksikliği var. Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/egitim/nitelikli-turkce-arapca-edebiyat-cevirmeni-eksikligi-var/1015387 (Erişim tarihi: 6.06.2023).
• KARAGÖZ, T. (2019). Kıssa-i Anter (K. 889 birinci cilt 1a-150b). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KARATAY, F. E. (1969). Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar Kataloğu, C. IV. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• KAVRUK, H. (2016). Eski Türk edebiyatında mensûr hikâyeler, Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• KIRIMLI, Ö. (2020). Kıssa-i Anter (3. cilt 409a-614b) [inceleme-metin-sözlük]. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KÖPRÜLÜ, F. (1999). Edebiyat Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Le Roman d'Antar ibn Sheddad. Bibliothèque Nationale de France, Supplément turc 638, https://archivesetmanuscrits.bnf.fr/ark:/12148/cc939736 (Erişim tarihi: 9.06.2023).
• Le Roman de ʿAntar ibn Sheddad el-ʿAbsi. Bibliothèque Nationale de France, Supplément turc 631, https://archivesetmanuscrits.bnf.fr/ark:/12148/cc93967z (Erişim tarihi: 9.06.2023).
• MOLLAİBRAHİMOĞLU, S. (2017). Yazma Eserler Terminolojisi. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• MUHTAR, C. (1991), Antere kıssası. TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/antere-kissasi (Erişim tarihi: 06.06.2023).
• Namık Kemâl (t.y.). Kemâl Bey’in bir makalesi. Şark Mecmuası, 1 (5), 97-101.
• NECİPOĞLU, G. vd. (ed.) (2019). Treasures of Knowledge - An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3–1503/4). Leiden: Brill.
• OKUR, G. (2020). Kıssa-i Anter (H.1146/148b-350a) [inceleme-metin]. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• PALA (NAVDAR), B. (2021). Kıssa-i Anter (H.1146/ 1b-148a) [inceleme-metin]. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Roman de ʿAntar. Bibliothèque Nationale de France, Turc 354 - Regius 1456, https://archivesetmanuscrits.bnf.fr/ark:/12148/cc92877v (Erişim tarihi: 9.06.2023).
• SCHMIDT, J. (2006). Catalogue of Turkish manuscripts in the library of Leiden University and other collections in the Netherlands, Vol. 3: Comprising the acquisitions of Turkish manuscripts in Leiden. Leiden: Leiden University Library.
• SEMERCİOĞLU, U. (2010). Osmanlı’da ilk çeviri eleştirileri. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi , 28, 29-38.
• Sīrat ʿAntar, Band 1. Österreichische Nationalbibliothek, Cod. A. F. 14, http://data.onb.ac.at/rec/AC14426481 (Erişim tarihi: 9.06.2023).
• ŞAHİN, E. B. (2020). Kıssa-i Anter (3. cilt/H.1147/205b-409a) [inceleme-metin-sözlük]. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Tarama Sözlüğü, C. I. (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÜNSAL, S. (2022). Kıssa-i Anter (ikinci cilt / A. 3114) [inceleme-metin-sözlük]. Yayımlanmamış doktora tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• ÜNVER, S. (1958). II. Sultan Bâyezid’in Edirne’deki vakıf kitaplarına dair. Vakıflar Dergisi, IV, 105-106.