BEKTAŞİLİĞİ ÇEVRELEYEN DİNÎ TARTIŞMALAR: XIX. YÜZYILDA BALKANLARDA BEKTAŞİLİK VE HRİSTİYANLIK ETKİLEŞİMLERİ

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 1, 138 - 158, 15.03.2024

Mustafa Aslan

https://doi.org/10.7884/teke.1367239

Öz

Bektaşilik, kendine özgü felsefesiyle başta Sünni Ulema olmak üzere diğer İslami gruplar tarafından şüpheyle bakılan ve İslami geleneğe ters düşen faaliyetlerde bulunmakla suçlanan bir tarikat olmuştur. Osmanlı yöneticileri ise Bektaşilerin imparatorluktaki karmaşık rolüyle karşı karşıya kalmış, ilk dönemlerde devlet otoritesini güçlendirme aracı olarak kullanırken Sünni anlayışın bürokraside güçlenmesiyle ilerleyen dönemlerde Bektaşiliği dar bir alanla (askeri) sınırlandırmıştır. Bektaşiliğin yasaklanmasıyla devlet otoritesine bağlı olan kurumsal yapıyı dağıtmış her alanda takibatlara uğramıştır. II. Abdülhamid döneminin İslamcılık politikasıyla birlikte baskı ve tedbirler daha da artmıştır. Dönemin atmosferinde ise Bektaşilere karşı olumsuz bakış, farklı tartışmalara da evrilmiştir. Bu tartışmalardan biri Bektaşilerin, Hristiyanlaşma ve halkı Hristiyanlaştırma faaliyetlerinde bulunmakla itham edilmeleri olmuştur. Bununla birlikte Balkanlar’da Hristiyan izleri arayan Batılı araştırmacılar da Bektaşilere bu perspektifle yaklaşmış, onları gizli Hristiyan olduklarını düşünerek iddialarını çeşitli temellere oturtmaya gayret göstermişlerdir. Çalışmamızda Osmanlı Devleti’nde giderek sarsılan Bektaşi imajından haklarındaki Hristiyanlaşma iddialarına kadar uzanan tarihsel alt yapı verilerek, bu yönlü tartışmalar incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Bektaşi, Sünni, II. Abdülhamit, Hristiyan, Dini Etkileşim, Oryantalizm, Balkanlar ve Anadolu.

RELIGIOUS DEBATES SURROUNDING BEKTASHISM: BEKTASHISM AND CHRISTIANITY INTERACTIONS IN THE XIXTH CENTURY

Öz

Bektashism, with its unique philosophy, has been a sect that has been viewed with suspicion by other Islamic groups, especially the Sunni Ulema, and accused of activities contrary to Islamic tradition. The Ottoman rulers, on the other hand, were confronted with the complex role of Bektashis in the empire. While they used Bektashism as a means of strengthening state authority in the early periods, they restricted it to a narrow field military in the later periods as the Sunni understanding gained strength in the bureaucracy. With the prohibition of Bektashism, the institutional structure dependent on the state authority was dismantled and Bektashism was persecuted in every field. With the Islamism policy of the Abdülhamid II period, the pressure and measures increased even more. In the atmosphere of the period, the negative view of Bektashis evolved into different debates. One of these debates was the accusation that Bektashis were engaged in Christianisation and Christianising the population. In addition, Western researchers looking for traces of Christianity in the Balkans also approached the Bektashis from this perspective and endeavoured to base their claims on various grounds, considering them to be secret Christians. In our study, the historical background from the Bektashi image, which was gradually shaken in the Ottoman Empire, to the allegations of Christianisation against them will be given and these debates will be analysed.

Anahtar Kelimeler

Bektashi, Sunni, Abdülhamit II, Christian, Religious Interaction, Orientalism, Balkans and Anatolia.

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO.) 2303-172709; 2602-195080; 2063-154674; 2401-180074.
• Cevdet Adliye (C. ADL.) 29-1734.
• Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT.) 833-15; 1657-34; 1983-15; 1975-3;1509-108.
• Hariciye Nezareti Tercüme Odası Evrakı (HR. TO.) 159-43.
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF. MKT.) 92-75.
• Rumeli Müfettişliği Yanya Evrakı (TFR. I. YN.) 8-780.
• Yıldız Perakende Evrakı Askerî Maruzat (Y. PRK. ASK.) 43-104; 67-49.
• Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y. A. HUS.) 263-6; 462-44.
• Tetkik Eserler
• Ahmet Cevdet Paşa. (1960). Tezakir 13-20. (Haz. C. Baysun), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ahmet Cevdet Paşa. (1960). Tezakir 21-39. (Haz. C. Baysun), Ankara: Türk Tarih Kurumu ı.
• Ahmet Cevdet Paşa. (2011). Osmanlı imparatorluğu tarihi. (Ed. M. Güçlükol ve B. Bozkurt) İstanbul: İlgi Kültür Sanat.
• Akdağ, M. (1995). Türk halkının dirlik ve düzenlik kavgası “Celâli İsyanları”. İstanbul: Cem.
• Arsel, İ. (1993). Teokratik devlet anlayışından demokratik devlet anlayışına. İstanbul: Hayali.
• Ayar, T. (2005). Sahhâflar Şeyhi-Zâde Mehmed Esad Efendi’nin “Üss-i Zafer” adlı eserinin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Babinger, F. ve Köprülü, M. F. (1996). Anadolu’da İslamiyet. (Çev. R. Hulusi ve M. Kanar), İstanbul: İnsan.
• Bein, A. (2013). Osmanlı uleması ve Türkiye Cumhuriyeti. (Çev. B. Üçpunar), İstanbul: Kitap.
• Birge, J. K. (1994). The Bektashi order of dervishes. London: Luzac Oriental.
• Canpolat, C. (2017). Osmanlı’nın gerçek manevi temeli. İstanbul: Siyah Beyaz.
• Çakmak, Y. (2019). Sultanın Kızılbaşları II. Abdülhamid Dönemi Alevi algısı ve siyaseti. İstanbul: İletişim.
• Dağavaryan, N. (2018). Hristiyan Protestanlığının ve Kızılbaş inancının doğuşu. (Çev. K. Taşkıran), İstanbul: Kor.
• Düstur. (1937). Ankara: Başvekâlet Matbaası, 5, 274-291.
• Elvan Çelebi. (2014). Menâkıbu’l-kudsiyye fi menâsibi’l-ünsiyye. (Haz. İ. E. Erünsal ve A. Y. Ocak), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Esad Efendi. (1826). Üss-i Zafer, İstanbul.
• Farlane, C. M. (1850). Turkey and its destiny. Volume 1, London: W.Clowes and Sons.
• Goodwin, G. (1997). Yeniçeriler. (Çev. D. Türkömer), İstanbul: Doğan Kitap.
• Gülşen, R. (2021). Mütareke Dönemı̇’nde Müslüman Osmanlı kadınlarının gayrı̇müslı̇mler, İranlılar ve Javalılar ile evlı̇lı̇klerı̇. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 68, 429-462.
• Hasluck, F. W. (1991). Bektaşiliğin coğrafi dağılımı. (Çev. T. Koca ve A. N. Erginsoy), İstanbul: Ufuk Matbaası.
• Hüseyin Hüsameddin. (2007). Amasya tarihi. II, (Haz. M. Aydın ve G. Aydın), Amasya: Amasya Belediyesi.
• İlgürel, M. (2001). Kalender Şah. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde. (Cilt: 24, s. 249). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• İncil. (2021). Yuhanna 2:3. İstanbul: Yeni Yaşam.
• Kahveci. G. (1998). 29 numaralı Mühimme defteri (984/1576), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karaağaç, H. (2013). Ehlisünnete göre tekfir problematiği. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 40, 163-186.
• Kaya, P. (2009). Fakrnâme (Virani Baba risalesi). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Klever, U. (1978). Das weltreich der Türken. Bastei Lübbe: Hestia-Verlag.
• Maden, F. (2013). Bektaşi tekkelerinin kapatılması (1826) ve Bektaşiliğin yasaklı yılları. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Mehmed Süreyya. (1996). Sicill-i Osmani. (Haz. N. Akbayar), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt.
• Ocak, A. Y. (1991a). Baba İshak. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde. (Cilt: 4, s. 368-369). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Ocak, A. Y. (1991b). XIII.-XV. yüzyıllarda Anadolu’da Türk-Hristiyan dinî etkileşimler ve Aya Yorgi (Saint Georges) kültü. Belleten, 55-214, 661-674.
• Ocak, A. Y. (2006). Türkiye Selçukluları döneminde ve sonrasında Vefai Tarikatı (Vefaiyye) (Türkiye popüler tasavvuf tarihine farklı bir yaklaşım). Belleten, 70-257, 119-154.
• Ocak, A. Y. (2011). Sarı Saltık: Popüler İslam’ın Balkanlardaki destani öncüsü. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ortaylı, İ. (1996). 19. yüzyılda heterodoks dinî gruplar ve Osmanlı idaresi. İLAM Araştırma Dergisi, 1(1), 63-68.
• Özcan, A. (2001). İslamcılık. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde. (Cilt: 23, s. 62-65). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Öz, B. (2008). Alevilik nedir? İstanbul: Der.
• Rath, R. J. (1964). The Carbonari: Their origins, initiation rites, and aims. The American Historical Review, 69(2), 353-370.
• Savaş, S. (2018). Osmanlı Dönemi arşiv belgelerinin Alevilik araştırmaları bakımından önemi. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 44, 279-309.
• Stoyanov, Y. (2015). Christian dualism and Alevism: The state of research and evidence, Balkanlarda Alevilik-Bektaşilik. (Ed. M. Ersal), Tekirdağ: Çorlu Belediyesi, 16-35.
• Şener, C. (2002). Osmanlı belgelerinde Aleviler-Bektaşiler. İstanbul: Karacaahmet Sultan Derneği.
• Tulasoğlu, G. (2015). Türk-Sünnî kimlik inşasının II. Mahmud Dönemi’ndeki kökenleri üzerine, Kızılbaşlık, Alevilik, Bektaşilik (Tarih-Kimlik-İnanç-Ritüel). (Drl. Y. Çakmak ve İ. Gürtaş), İstanbul: İletişim, 165-183.
• Üzüm, İ. (2020). Molla Kâbız, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 30, 254-255.
• Yavuz, Y. Ş. (2013). Zünnar, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 44, 572.
• Yıldırım, R. (2008). Turkomans between two empires: The origins of the Qızılbash identity in Anatolia (1447-1514). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İnternet Kaynakları
• Ebü’l-Hasan İbn Bâbeveyh (Şeyh Saduk). Kemâlü’d-dîn ve temâmü’n-niʿme. 9/376. https://velayet.wordpress.com (Erişim Tarihi: 22.07.2023).
• Jazexhi O. (2007). Dervişlerin Bektaşi Tarikatı, (Çev. A. Kaldırım) https://olsijazexhi.wordpress.com/2014/12/24/dervislerin-bektasi-tarikati/ (Erişim Tarihi: 22.09.2023)
• https://www.britannica.com/topic/Eucharist (Erişim Tarihi: 27.09.2023)