İslâm Mantık Geleneğinde “Olan-Olmayan” Formundaki Adsal Kavramların Çelişiklik Bağıntısı Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2020, Sayı: 14, 48 - 71, 23.12.2020

Hacı Kaya

Öz

Klasik mantık bilimi, kurucusu Aristoteles’ten bu yana varlık temelli evrensel bir bilim dili kurma ve bu dil üzerinden bilimlerin âleti (organon) olma iddiasını sürdüre gelmiştir. Bu dilin herhangi bir dilin kurallarıyla değil, onto-epistemik kurallarla oluşturulduğunu ya da oluşturulmak istenildiğini ifade etmek, klasik mantık biliminin yapısal bir özelliğini dile getirmeyle eşdeğerdir. Olgusal ya da düşünsel bir varlığın zihindeki resimleri olan anlamlara işaret eden sözcüklerin sentaktik ve semantik içeriği doğrudan bu anlamlarla, dolaylı olarak da varlığın kendisiyle tayin edilmektedir. Artık burada günlük dildeki sözcükler ve onların içeriği, sosyo-psikolojik olandan uzaklaşarak onto-epistemik olanla ve ondan yana bir içerik kazanmaktadır. Bu andan itibaren ontolojik bir anlama işaret eden sözcükler terimlere, kavramlara dönüşmektedir. Şüphesiz klasik felsefede ontolojinin merkezinde duran ve gerçeklik algısını belirleyen temel referans, esasta çelişmezlik ilkesidir. Buna dayalı olarak bağıntı türlerinden biri de çelişiklik bağıntısıdır. Çelişmezlik ilkesi gereği iki çelişik olandan biri kesin olarak doğru iken diğeri yanlış olmak zorundadır. Bağıntı her ne kadar önermelere özgü olsa da biz, kimi kavramları dile getirdiğimizde, bunlar arasında da bir bağıntının olduğunu sezinleriz. Aralarında bağıntı bulunan kavram çiftlerini birlikte düşünmemizin gerekçesini yine onto-epistemik bağıntıyla izah edebiliriz. Fakat kavram çiftleri arasındaki bağıntının aynı türden bağıntı olmadığını da sezinler ve kavrarız. Mantıkçılar, bu bağıntılar arasındaki ayrımı ortaya koymak için kavram çiftleri arasında görelik, zıtlık, sahip olma ve yoksunluk, tasdîk ve inkâr bağıntısının olduğunu ifade etmişlerdir. Görelik, zıtlık, sahiplik ve yoksunluk bağıntısında bir kapalılık yoktur. Kapalılık tasdîk ve inkâr bağıntısında, üstelik de bunun çelişme bağıntısı diye adlandırılmasında bulunmaktadır. Araştırmamız sözü edilen kapalılığı, İslâm mantık geleneği içinde açık kılmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Mantık, Bağıntı, Kavram, Önerme, Çelişiklik

Kaynakça

• Âmidî, Seyfuddîn el-. Dekâiku’l-hakâik. tsh. es-Seyyid Fâdıl Ali el-Mûsevî. Beyrut: Kitâb Nâşirûn (Book-Publisher), 1440/2019.
• Aristoteles. “Kitâbu Katîgûryâs ev Kitâbu’l-Mekûlât”.çev. Huneyn b. İshâk/İshâk b. Huneyn. en-Nassu’l-kâmil li-mantıki Aristû içinde. thk ve tkd. Ferîd Cebr. C.1. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, 1999.
• Aristoteles. Organon I, Kategoryalar. çev. Hamdi Ragıp Atademir. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 2. Basım, 1963.
• Aristoteles. Organon II, Önerme. çev. Hamdi Ragıp Atademir. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 2. Basım, 1963.
• Cebr, Ferîd. “Mukaddime”. Aristoteles. “Kitâbu Katîgûryâs ev Kitâbu’l-Mekûlât”. çev. Huneyn b. İshâk/İshâk b. Huneyn. en-Nassu’l-kâmil li-mantıki Aristû içinde. thk ve tkd. Ferîd Cebr. C.1. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, 1999.
• Cürcânî, Seyyid Şerif el-. “Hâşiyetu Seyyid Şerîf el-Cürcânî (Küçek)”. Tahrîru’l-kavâ‘idi’l-mantıkıyye fî-şerhi risâleti’ş-şemsiyye, ve ‘aleyhi hâşiyetu es-Seyyid Şerîf el-Cürcânî içinde. tsh. Muhsîn Bîdârfur. Kum: İntişârât-ı Beydâr, 2. Basım, 1384/2008. Cürcânî, Seyyid Şerîf el-. er-Risâletu’l-kübrâ fi’l-mantık. çev. Muhammed Nasih Ece. YYÜİFD. 5/7 (2017), 96-117.
• Ebherî, Esîrüddîn el-. Mantık, İsâgûcî Tercümesi ve Mantık Terimleri Sözlüğü. çev. Talha Alp. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2010.
• Fârâbî. “Kitâbu’l-‘İbâre”. el-Mantıku ‘inde Fârâbî içinde. thk. Refik el-Acem. C.1. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1986.
• Fârâbî. “Kitâbu’l-Kıyâs”. el-Mantık ‘inde Fârâbî içinde. thk ve tkd. Refîk el-Acem. C.2. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1986.
• Fârâbî. “Kitâbu’Mekûlât”. el-Mantıku ‘inde Fârâbî içinde. thk. Refîk el-Acem. C.1. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1986.
• Hûnecî, Efdaluddîn el-. Keşfu’l-esrâr ‘an-gavâmidu’l-efkâr. thk ve tkd. Hâlid er-Rüveyheb. Tahran: Müessese-i Pejûheşî Hikmet ve Felsefe-i İran, h.1389. İbn Rüşd. “Kitâbu Kâtîgûryâs ev Kitâbu’l-Mekûlât”. Nass telhîsu mantıki Aristû içinde. thk. Cirâr Cihâmî. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, 1996.
• İbn Rüşd. Telhîsu kitâbi Aristûtâlis fi’l-‘ibâre. thk. Muhammed Selim Sâlim. Mısır: Matba‘atu Dâri’l-Kütüb, 1978.
• İbn Sînâ. en-Necât, Felsefenin Temel Konuları. çev. Kübra Şenel. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2013.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ, Kategoriler. çev. Muhittin Macit. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2010.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ, Yorum Üzerine. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İbn Sînâ. Mantıku’l-meşrıkıyyîn. nşr. Mektebetü Âyetullahi’l-‘Uzmâ en-Necefî el-Mer‘aşî. Kum: Metba‘atu’l-Vilâye, 2. Basım, h. 1405.
• İbn Sînâ.‘Uyûnu’l-hikme. thk. Muvaffak Fevzî el-Cebr. Şam: Dâru’l-Yenâbî‘, 1996.
• İbn Sînâ; İşâretler ve Tembihler, Çev. Ali Durusoy, Muhittin Macit ve Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• Kâtibî, Necmuddîn Ali b. Ömer el-Kazvînî el-. eş-Şemsiyye fi’l-kavâ‘idi’l-mantıkıyye. thk ve tkd. Mehdî Fadlullah. Beyrut: El-Merkezu’s-Sekâfi’l-Arabî, 1998. Kaya, Hacı. “İbn Sînâ’da Bilimsel Kanıtlama Teorisi”. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Libera, Alain de. Ortaçağ Felsefesi. çev. Ayşe Meral. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2. Basım, 2016.
• Râzî, Fahruddîn er-. Lübâbu’l-işârât ve’t-tenbîhât. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ. Kahire: Mektebetu’l-Külliyyât el-Ezheriyye, 1986. Râzî, Fahruddîn er-. Mantıku’l-mulahhas. thk ve tkd. Ahad Ferâmerz Karamelekî ve Âdîne Asgarînejad. Tahran: Dânişgâh-ı İmâm Sâdık, 1381/2003. Râzî, Fahruddîn er-. Şerhu ‘uyûni’l-hikme. Tahran: Müessesetu’s-Sâdık li’t-Tıbâ‘ati ve’n-Neşr, h. 1373. Râzî, Fahruddîn er-. Şerhu’l-işârât ve’t-tenbîhât. tkd ve tsh. Ali Rızâ Necefzâde. C.1. Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, h. 1383.
• Râzî, Kutbuddîn er-. “el-Muhâkemât”. İbn Sînâ. el-İşârât ve’t-tenbîhât m‘a şerhi’l-Havâce Nasîruddîn et-Tûsî ve’l-muhâkemât li-Kutbuddîn er-Râzî. thk. Kerim Feyzi. C.1. Kum: Müessesetü Matbû‘âtu Dînî, h. 1383.
• Râzî, Kutbuddîn er-. “Tahrîru’l-Kavâ‘idi’l-Mantıkıyye”. Tahrîru’l-kavâ‘idi’l-mantıkıyye fî şerhi risâleti’ş-şemsiyye, ve ‘aleyhi hâşiyetu es-Seyyid Şerîf el-Cürcânî içinde. tsh. Muhsîn Bîdârfur. Kum: İntişârât-ı Beydâr, 2. Basım, 1384/2008. Râzî, Kutbuddîn er-. Levâmi‘u’l-esrâr fî şerhi metâli‘u’l-envâr. İstanbul: Meârif Nezâreti, h.1303.
• Rescher, Nicholas. İslam Mantık Tarihi. İlavelerle birlikte çev. Ahmet Kayacık. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Suhreverdî, Şihâbuddîn. Mantıku’t-telvîhât. thk. Ali Ekber Feyyâz. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh, 1333/1955. Şehrî, Yûsuf. Risâle fî-eczâi’l-kaziyye ve m‘anâ nisbetihâ ve’l-elfâz elletî yuabberûne bihâ. İstanbul: İstanbul Millet Kütüphanesi. Ali Emiri Koleksiyonu, 34 Ae Arabî, 4351/19.
• Teftezânî, Sa‘duddîn et-. Şerhu’l-İmâm es-S‘ad et-Teftezânî ‘alâ’ş-şemsiyye. thk. Câdullah Bessâm Sâlih, Amman: Dâru’n-Nûr, 1432/2011. Teftezânî, Sa‘duddîn et-. Tehzîbu’l-mantık ve’l-kelâm. Kahire: Matba‘âtu’s-Sa‘âde, 1330/1912.
• Tûsî, Nasîruddîn et-. “Şerhu’l-İşârât ve’t-Tenbîhât”. el-İşârât ve’t-tenbîhât m‘a şerhi’l-Havâce Nasîruddîn et-Tûsî ve’l-muhâkemât li-Kutbuddîn er-Râzî. thk. Kerim Feyzi. C.1. Kum: Müessesetü Matbû‘âtu Dînî, h. 1383.
• Tûsî, Nasîruddîn et-. Esâsu’l-iktibâs fi’l-mantık. Farsçadan çev. Molla Husrev. tkd ve thk. Hasan Şâfî ve Muhammed Saîd Cemâleddîn. C.1. Kahire: el-Meclisu’l-E‘lâ li’s-Sekâfe, 2004.
• Tûsî, Nasîruddîn et-. Tecrîdü’l-mantık. nşr. Müessesetü’l-E‘lâ li’l-Matbû‘ât. Beyrut: Müessesetü’l-E‘lâ li’l-Matbû‘ât, 1408/1988.