Bedruddîn b. Malik’in el-Misbâh Fî İhtisâri’l-Miftâh Eserinin Dîbâcesi Özelinde Berâ‘atu’l-İstihlâl Sanatı İncelemesi

Yıl 2023, Sayı: 4, 109 - 125, 17.10.2023

Mehmet Sıddık Özalp

https://doi.org/10.55709/tetkik.4.1300067

Öz

Bedruddîn b. Mâlik (öl. 686/1286), Ebû Ya‘kûb es-Sekkâkî’nin (öl. 626/1229) Miftâhu’l-‘ulûm’unu, el-Misbâh fî ihtisâri’l-Miftâh ismiyle telhîs etmiştir. Bu telhîs, dönemin yaygın temel kaynakları arasına girerek, belâgat alanında müstesna bir konum elde etmiştir. Telhîs, alanında mümtaz bir yere sahip olduğu gibi belîğ ve estetik bir dîbâceye de sahip olduğu aşikardır. Çalışmaların giriş kısımlarını oluşturan dîbâcelerde, konu, amaç, içerik ve yöntem gibi mevzular hakkında bilgi verilir. Yazar telhîsin dîbâcesinde kullandığı kelimeleri özenle seçmiş, muhtevası olan belâgatı sanatsal kavramlarla konuşturmaya çalışmıştır. Bu kapsamda berâ‘atu’l-istihlâl sanatına ayrıca önem verdiği görülmüştür. Arap belâgat ilminin bedî‘ kısmı altında ele alınan Berâ‘atu’l-istihlâl amaç ve içeriğe değinen sözcük ve deyimlerin vasıtasıyla dikkat çekici güzel bir yöntemle giriş yapma sanatıdır. Bu çerçevede yazar kendisinden önce bu alanda kaleme alınan önemli eserlerin isimlerine göndermeler yapmıştır. Bu bağlamda çalışmada el-Misbâh fî ihtisâri’l-Miftâh isimli telhîsin dîbâcesi analiz edilerek berâ‘atu’l-istihlâl sanatı açıklanacağı gibi istifade edilen kaynaklar hakkında da gerekli bilgilerin verilmesi hedeflenmiştir. Berâ‘atu’l-istihlâl sanatına genel olarak eserlerin giriş kısımları olan dîbâcelerde yer verilir. Bu nedenle dîbâce hakkında da gerekli bilgiler aktarılmıştır. Arap Dili ve Belâgatı alanında kaleme alınmış ilk kaynaklardan olması ve daha önce yazılmış önemli belâgat kaynaklarının isimleri dîbâcesinde berâ‘atu’l-istihlâl sanatıyla ustaca zikredildiğinden Bedruddîn b. Mâlik’in dîbâcesi çalışma konusu olarak tercih edilmiştir. Bu yöntemle bazı klasik eserlerin kaynakçalarının öğrenilebileceği, akademik camianın dikkatine sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Belâgat İlmi, Bedî‘, Bedreddin b. Malik, el-Misbâh Fî İhtisâri’l-Miftâh, Dîbâce, Berâ‘atu’l-İstihlâl

An Analysis of the Art of Barā’at al-Istihlāl in the context of Badr al-Dīn b. Mālik's Al-Misbāh Fī İhtisar al-Miftāh Work

Öz

Badr al-Dīn b. Mālik (d. 686/1286) summarized (talkhīṣ) Abū Yaʿqūb al-Sakkākī's (d. 626/1229) book called Miftāḥ al-ʿulūm in his work named al-Miṣbāḥ fī ikhtiṣār al-Miftāḥ. This study, by being among the common basic sources of the period, achieved an exceptional position in the field of rhetoric. This summary not only has a distinguished place in its field, but also has an eloquent and aesthetic dībāje. In the dībājes, which constitute the introductory parts of the studies, information is given about subjects such as the subject, purpose, content and method.The author carefully chose the words he used in the dībāje of the summary work, and tried to make the rhetoric, which is its content, speak with artistic concepts. In this context, it has been seen that he attaches particular importance to the art of barāat al-istihlāl (ingenuity of initiation). Barāat al-istihlāl (ingenuity of initiation), handled under the badī (science of embellishment) section of Arabic rhetoric, is the art of making an introduction in a remarkable and beautiful way by means of words and phrases that refer to the purpose and content. In this manner, the author made subtle references to the names of important works written in the field of rhetoric before him. In this regard, this study aims to analyze the dībāje of the talkhīṣ named al-Miṣbāḥ fī ikhtiṣār al-Miftāḥ and explain the art of barāat al-istihlāl, as well as provide the necessary information about the sources used. The art of barāat al-istihlāl is generally included in the dîbâces, which are the introductory parts of the works. For this reason, necessary information about dībāje is also given. Since it is one of the first sources written in the field of Arabic Language and Rhetoric and the names of important rhetorical sources written before are skillfully mentioned in its dībāja with the art of berā'at al-istihlâl, Bedr al-Dīn b. Mālik's dībāja was preferred as the subject of the study. It has been brought to the attention of the academic community that the bibliographies of some classical works can be learned with this method.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Science of Rhetoric, literary technique, Badruddīn b. Mālik, al-Miṣbāḥ fī Ikhtiṣāri’l-Miftāḥ, Dībāje, Barāatu’l-istihlāl

Kaynakça

• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed. Keşfu’l-hafâʾ ve muzîlu’l-ilbâs ʿammâ iştehera mine’l-ehâdîs ʿalâ elsineti’n-nâs. nşr. Yûsuf Mahmâd el-Hâcc Ahmed. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-İlmi’l-Hadîs, 1421/2000.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. İ‘câzu’l-Kur’ân. nşr. Seyyid Ahmed Sakr. Kahire: Dâru’l-‘Me‘ârif, 3. Basım, 1374/1954.
• Bulut, Ali. “Arap Edebiyatında Berâat-İ İstihlâl Sanatı”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/3 (Haziran 2008), 77-88. https://dergipark.org.tr/tr/pub/daad/issue/4503/62013
• Curcânî, Abdulkâhir b. Abdurrahmân. Esrâru’l-belâğa. nşr. Muhammed Reşit Rıdâ. b.y.: el-Mektebetu’t-tevfîkîyye, ts.
• Dayf, Şevkî. el-Belâga tatavvur ve târîh. Kahire: Dâru’l-Maârif, 9. Basım, 1965.
• Ebû ‘Ubeyde, Ma‘mer b. el-Musennâ. Kitâbu’d-Dîbâc. nşr. Abdullâh b. Suleymân el-Cerbû‘ – Abdurrahmân b. Suleymân el ‘Useymîn. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1991.
• Ahdarî, Abdurrahmân b. Sağîr. el-Cevheru’l-meknûn fî sadefi’s-selâseti’l-funûn. nşr. Muhammed b. Abdulazîz Nasıf. b.y.: Merkezu’l-Besâir li’l-bahsi’l-ilmî, ts.
• Demenhûrî, Ahmed b. Abdulmun‘im. Hilyetu’l-lubbi’l-masûn bi-şerhi’l-Cevheri’l-meknûn. nşr. İlyas Kaplan, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1971.
• Demirbaş, Servet. “Berâat-i İstihlâl ve Hüsn-i İbtidâ Açısından Sûre Girişleri - Nisâ Sûresi Örneği-”. Kilitbahir / 21 (Eylül 2022), 182-208. https://dergipark.org.tr/tr/pub/kilitbahir/issue/72601/1137060.
• Durmuş, İsmail. “Mukaddime”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/115-117. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Ferâhîdî, Halil b. Ahmed. Kitâbu’l-‘ayn. nşr. Abdulhamid Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Berâat-i istihlâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/470-470. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• İbn Haldûn, Veliyuddîn Abdurrahmân b. Muhammed. el-Mukaddime. nşr. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru Ya‘rub, 1425/2004.
• İbn Hicce, Ebû Bekr b. Alî b. Abdullâh el-Hamevî. Hizânetu’l-edeb ve gayetu’l-ereb. nşr. Kevkeb Deyâb. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 2. Basım, 1425/2005.
• İbn Mâlik, Cemâluddîn. Teshîlu’l-fevâid ve tekmîlu’l-mekâsid. nşr. Muhammed Kâmil Berekât, b.y.: Dâru’l-Kâtibi’l-Arabî li’t-Tibâati ve’n-Neşir, 1387/1967.
• İbnu’l-Mu‘tezz, Ebu’l-‘Abbâs ‘Abdullâh. Kitâbu’l-bedî‘. nşr. İrfân Matarcî. Beyrut: Muessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, 1433/2012.
• İbn Ma‘sûm, Sadruddîn el-Medenî. Envâru’r-rebî‘ fî envâ‘i’l-bedî‘. nşr. Şâkir Hadi Şukur. 7 Cilt. Necef: Matba'atu'n-Nu‘mân, 1388/1968.
• İbnu’n-Nâzım, Bedruddîn b. Mâlik. el-Misbâh fi’l-me‘ânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘. nşr. Husnî Abdulcelîl Yûsuf. Kahire: Mektebetu’l-Âdâb, 1409/1989.
• İbnu’n-Nedîm, Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk. el-Fihrist fî ahbâri’l-‘ulemâ’i’l-musannifîn mine’l-kudemâ ve’l-muhaddisîn ve esmâi kutubihim. nşr. Ridâ Alî. Tahran: y.y. 1391/1971.
• İbn Sa‘îd, Ebu’l-Hasen Alî b. Mûsâ. İhtîsâru el-Kidhu’l-mu‘allâ fî’t-târîhi’l-muhallâ. Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullâh b. Halîl, nşr. İbrâhîm el-Ebyârî, Kahire: el-Hey’etu’l-‘âmme li şu’uni’l-metâbi‘i’l-emirîyye, 1378-9/1959.
• İmruülkays b. Hucr. Dîvân-u İmruülkays. nşr. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. b.y.: Dâru’l-Me‘ârif. 4. Basım, 1984. Kehhâle, Ömer Rıda. Mu‘cemu’l-muellifîn. 4 Cilt. Beyrut: Muessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. çev. Hayreddin Karaman. vd. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 7. Basım, 2020.
• Matlûb, Ahmed. Mu‘cemu’l-mustalahâti’l-belâgiyye ve tetavurruh. 3 Cilt. Irak: Matba‘atu’l-mecma‘u’l-‘ilmî el-Irâkî. 1403/1983.
• Merâgî, Ahmed Mustafa. ‘Ulûmu’l-belâge el-beyân ve’l-me‘ânî ve’l-bedî‘. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 1414/1993.
• Nîsâbûrî, Ebu’l-Huseyn Muslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîh-u Muslim. nşr. Ebû Kuteybe Nazar el-Fâyrâbî. 2 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 1427/2006.
• Özalp, Mehmet Sıdık. "İbnu’n-Nâzım’ın, ‘el-Misbâh fî İhtisâri’l-Miftâh’ İsimli Eserinde Müsned İleyh Konusunda Gösterdiği Şiir İstişhâdların Analizi". Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1 (Haziran 2021), 251-275. https://doi.org/10.30627/cuilah.791260
• Rummânî, Ebu’l-Hasen Alî b. Îsâ. en-Nuket fî i‘câzi’l-Kur’ân, nşr. Muhammed Halefullâh - Ahmed-Muhammed Zağlûl Selam. Kahire: Dâru’l-Maârif, 3. Basım, 1976.
• Subkî, Tacuddîn Ebû Nasr Abdulvehhâb b. Ali b. Abdulkâfî. Tabakâtu’ş-Şâfiiiyyeti’l-kubrâ. nşr. Mahmud Muhammed et-Tenâhî-Abdulfettâh Muhammed el-Hulluv. 10 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1383/1964.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân. Şerhu ‘Ukûdi’l-cumân fi’l-me‘ânî ve’l-beyân. nşr. İbrâhîm Muhammed el-Hamdânî-Emin Lokmân el-Habbâr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2011.
• Tebrîzî, Ebû Zekeriya Yahya b. Ali eş-Şeybânî. Şerhu Dîvânı Ebî Temmâm. nşr. Râcî el-Esmer. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2. Basım, 1414/1994.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Mukaddime”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/117. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Üzgör, Tahir. “Dîbâce”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/277-278. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. nşr. Ömer Abdüsselam Tedmurî. 51 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2000.
• Zemahşerî, Ebu'l-Kâsım Mahmûd b. ‘Umer. Esâsu'l-belâğa. nşr. Muhammed Bâsil ‘Uyûnu’s-sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1419/ 1998.
• Zencîr, Muhammed Rıf‘at. Mebâhis fi’l-belâga ve i‘câzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Dubai: Câizetu Dubai ed-Devliyye li’l-Kur’âni’l-Kerîm, 2007.
• Ziriklî, Hayruddîn. el-A‘lâm Kâmûsu terâcim li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arab ve’l-musta‘ribîn ve’l-musteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-‘ilmi li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• Zubyânî, Ebû Umâme Ziyâd b. Muâviye en-Nâbiga. Dîvânu’n-Nâbiga ez-Zubyânî. nşr. ‘Abbâs ‘Abdussâtir. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 1416/1996.