On the Traces of Elitism in the History of Tafsīr: An Attempt to Analyse in the Example of al-Ṭabarī

Yıl 2023, Sayı: 4, 77 - 107, 17.10.2023

Ayşe Uzun

https://doi.org/10.55709/tetkik.4.1308454

Öz

Qur'anic commentaries are texts in which subjectivity is manifested in terms of language, content and methodological differences. One of the most important factors determining the subjectivity of the exegete (mufassīr) is his biological and intellectual life story. The life story is a wide range of contents that includes the social ties of the exegete such as his family, teachers, and students; the geography where he grew up, his scholarly studies, the places he traveled for this purpose, the political power that ruled in the temporal interval in which he lived, the critical events that took place in the historical process, and the cultural environment that shaped the person; and access to knowledge, livelihood concerns, and status that surround the person. The subject of this article is the relationship between some of the content in the those mentioned above and the texts that are being produced. More specifically, the paper aims to traces the elitism in the history of tafsīr and examines the relationship between the status of the exegete in his period and the his text. In order to concretise the issue of status and elite with the data obtained from biographical dictionaries, the example of Abū Ja'far Muhammad b. Jarīr al-Ṭabarī (d. 310/923) was chosen. In the article, which is prepared with a qualitative method by considering the historiography of tafsīr from the perspective of social history, theoretical discussions and conceptual framework are predominant, but the practical dimension of the issue is also touched upon. The portrait of Ṭabarī is the first stage of the practical dimension of the article. The second stage is to follow the exegete's explanation and emphasis in interpreting verses with economic content in Ṭabarī's tafsīr. We find various information about Tabari's attitude towards the ruling elite, never accepting a gift that he could not reciprocate, not standing up in the presence of the ruling class, living off the income of ancestral lands instead of working hard to provide his livelihood, and his social networks. When we observe the reflection of these characteristics on the interpretation of the verses, the result leads us to the conclusion that there is a unity between the material provided by the biographical dictionaries and the interpretation of the exegete.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Qur’an, Ṭabarī, Status, Ṭabaqāt, Elite

Teşekkür

I would like to thank Prof. Dr. Ismail Caliskan, Prof. Dr. Mustafa Ozkan and Assistant Prof. Rukiye Aysun İnan, who read the draft version of the article and contributed with their cristicsm and comments.

Tefsir Tarihinde Elitizmin İzini Sürmek: Taberî Örnekliğinde Tahlil Denemesi

Öz

Kur’ân tefsirleri temelde dil, muhteva ve yöntem farklılıkları bakımından öznelliğin tezahür ettiği metinlerdir. Müfessirin öznelliğini belirleyen en önemli unsurlardan biri, onun biyolojik ve entelektüel hayat hikâyesidir. Hayat hikâyesi; müfessirin ailesi, hocaları, öğrencileri gibi sosyal bağlarını içeren; yetiştiği coğrafya, ilim tahsili, bu amaçla seyahat ettiği mekânlar ve yaşadığı zamansal aralıkta hüküm süren siyasi iktidar, tarihsel süreçte cereyan eden önemli hadiseler ve kültürel ortam gibi kişiyi şekillendiren; bilgiye erişim, maişet kaygısı ve statü gibi kişiyi kuşatan geniş bir parantezdir. Bu makalenin konusu, bahsi geçen parantezdeki içeriğin bir kısmı ile telif edilen metinler arasındaki ilişkidir. Tefsir tarihinde elitizmin izini sürmeyi amaçlayan makale, müfessirin yaşadığı dönemdeki statüsü ile kaleme aldığı metin arasındaki ilişkiyi irdelemektedir. Biyografik sözlüklerden elde edilen verilerle statü ve elit konusunu somutlaştırmak için Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî (öl. 310/923) örneği seçilmiştir. Tefsir tarihçiliğini, sosyal tarih perspektifinden ele alarak ve nitel yöntemle hazırlanan makalede kuramsal tartışmalar ve kavramsal çerçeve bahsi ağırlıkta olmakla birlikte meselenin pratik boyutuna da değinilmektedir. Çizdiğimiz Taberî portresi, makalenin pratik boyutunun ilk aşamasıdır. İkinci aşaması ise Taberî tefsirinde iktisadi içerikli âyetlerin yorumunda müfessirin izahının ve vurgularının izlenmesidir. Taberî’nin yönetici elitlere karşı tutumu, mukabele edemediği hediyeyi asla kabul etmemesi, yönetici kesimin huzurunda ayağa kalkmaması, maişetini temin etmek için ağır işlerde çalışmak yerine atadan kalan toprakların geliriyle geçinmesi ve sosyal ağları gibi çeşitli bilgileri buluruz. Bu özelliklerin âyetlerin yorumuna yansımasını izlediğimizde çıkan netice, bizi biyografik sözlüklerin sunduğu malzeme ile müfessirin yorumu arasında bütünlük olduğu yargısına sevk eder.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Statü, Tabakât, Taberî, Elit

Teşekkür

Makalenin ham halini okuyarak tashih ve düzeltmelerde bulunan Prof. Dr. İsmail Çalışkan, Prof. Dr. Mustafa Özkan ve Dr. Öğretim Üyesi Rukiye Aysun İnan'a çok teşekkür ederim.

Kaynakça

• Academia.edu. “The Gestation of Arabic Biography: Genre and Method in Early Traditionist Writings (pre-publication draft)”. Erişim 27 Nisan 2023. https://www.academia.edu/88692581/The_Gestation_of_Arabic_Biography_Genre_and_Method_in_Early_Traditionist_Writings
• Ahmed, Asad Q. The Religious Elite of the Early Islamic Ḥijāz: Five Prosopographical Case Studies. Oxford: Unit for Prosopographical Research, Linacre College, University of Oxford, 2011.
• Anastasopoulos. Antonis (ed.). Osmanlı İmparatorluğunda Taşra Elitleri. çev. H. Ebru Aksoy. İstanbul: Küre Yayınları, 2021.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîḫu Medîneti’s-selâm, thk. Beşâr Avvâd Ma’ruf. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• Beinin, Joel. Modern Ortadoğu’da İşçiler ve Çiftçiler. çev. Defne Karakaya. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Berkey, Jonathan P. Ortaçağ Kahire’sinde Bilginin İntikali. çev. İsmail Eriş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015. Berkey, Jonathan P. The Formation of Islam Religion and Society in the Near East, 600–1800. Cambridge: Cambridge University Press, 2003.
• Botton, de Alain. Statü Endişesi. çev. Ahu Sıla Bayer. İstanbul: Sel Yayıncılık, 2005.
• Burke, Peter. Tarih ve Toplumsal Kuram. çev. Mete Tunçay. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014.
• Chamberlain, Michael. Ortaçağ’da Bilgi ve Sosyal Pratik Şam 1190-1350. çev. Büşra Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Cohen, Hayyim J. “İslâm’ın Klasik Döneminde Müslüman Fakihlerin ve Muhaddislerin Ekonomik Çevreleri ve Dünyevî Meslekleri (XI. Yüzyılın Ortalarına Kadar)”. çev. Mustafa Kahya,. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 14 (2019), 563-616. https://doi.org/10.16947/fsmia.667419
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed el-Mısrî. Ṭabaḳātü’l-müfessirîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Dumolyn, Jan. “Later Medieval and Early Modern Urban Elites: Social Categories and Social Dynamics”. Urban Elites and Aristocratic Behaviour in the Spanish Kingdoms at the End of the Middle Ages. ed. María Asenjo- González. 3-18. Turnhout: Brepols Publishers, 2013.
• Dûrî, Abdülaziz. İlk Dönem İslâm Tarihi. çev. Hayrettin Yücesoy. İstanbul, Endülüs Yayınları,1991.
• Dûrî, Abdülazîz. İslâm İktisat Tarihine Giriş. çev. Sabri Orman. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Dûrî, Abdülazîz. Târîhü’l-Iraki’l-iktisâdî fi’l-karni’r-rabih el-Hicrî. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1974.
• Eldem, Edhem. Mitler, Gerçekler ve Yöntem Osmanlı Tarihinde Aklıma Takılanlar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2018.
• Halebî, İbnü’l-Adîm Ebü’l-Kāsım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed b. Hibetillâh b. Muhammed el-Ukaylî. Buġyetü’ṭ-ṭaleb fî târîḫi Ḥaleb. thk. Süheyl Zekkâr. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1988.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh. Nüzhetü’l-elibbâʾ fî ṭabaḳāti’l-üdebâʾ. thk. İbrahim Samarrâî. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1985.
• Erdoğan, Umut. Ekonomik ve Kültürel Sermaye Bağlamında Sosyal Sınıfların Farklılaşması: Ankara Örneği. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Ergut, Ferdan. Tarihin Hakikatleri. Çev. Can Cemgil. İstanbul: İletişim Yayınları, 2021.
• Erten, Mevlüt. İslam Tefsir Geleneğinde Öznellik. Ankara: Araştırma Yayınları, 2011.
• Erünsal, İsmail E. “Verrâk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 27 Nisan 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/verrak
• Fayda, Mustafa. “Taberî, Muhammed b. Cerîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 27 Nisan 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/taberi-muhammed-b-cerir#1
• Gharaibeh, Mohammad. “Narrative Strategies in Biographical Dictionaries The ad-Durar al-Kāmina of Ibn Ḥaǧar al-ʿAsqalānī – A Case Study”. Mamluk Historiography Revisited: Narratological Perspectives (Mamluk Studies). ed. Stephan Conermann. 51-75. Göttingen: V&R Unipress, 2018.
• Gharaibeh, Mohammad. “Social and Intellectual Rivalries and Their Narrative Representations in Biographical Dictionaries: The Representation of Ibn al-Ṣalāḥ—A Case Study”. New Readings in Arabic Historiography from Late Medieval Egypt and Syria: Proceedings of the Themed Day of the Fifth Conference of the School Of Mamluk Studies. ed. Jo Van Steenbergen vd. 253-290. Leiden: Brill, 2021.
• Görke, Andreas. “Teaching in 5 th/11th-century Baghdad: Observations on the lectures of Abū l-Fawāris Ṭirād b. Muḥammad al-Zaynabī and their audience”. Manuscript Notes as Documentary Sources. ed. Andreas Görke vd. 93-118. Beirut: Ergon Verlag Würzburg in Kommission, 2011.
• Günther, Sebastian. “Knowledge and Learning in Baghdād”. Baghdād: From Its Beginnings to the 14th Century. ed. Jens Scheiner vd. 473-520. Leiden: Brill, 2022.
• Hagemann, Hannah-Lena. vd., “Studying Elites in Early Islamic History: Concepts and Terminology”. Transregional and Regional Elites –Connecting the Early Islamic Empire. ed. Hannah-Lena Hagemann vd. 17-44. Berlin: Walter de Gruyter, 2020.
• Heidemann, Stefan. “Introduction: Transregional and Regional Elites – Connecting the Early Islamic Empire”. Transregional and Regional Elites –Connecting the Early Islamic Empire. ed. Hannah-Lena Hagemann vd. 1-16. Berlin: Walter de Gruyter, 2020.
• Hibri, Tayeb. Reinterpreting Islamic Historiography Harun al-Rashid and the Narrative of the Abbasid Caliphate. Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
• Hirschler, Konrad. Medieval Arabic Historiography: Authors as Actors. London: Routledge, 2006.
• Hirschler, Konrad.“Reading certificates (samāʿāt) as a prosopographical source: Cultural and social practices of an elite family in Zangid and Ayyubid Damascus”. Manuscript Notes as Documentary Sources, ed. Andreas Görke vd. 73-92. Beirut: Ergon Verlag Würzburg in Kommission, 2011.
• Houari Touati, Houari. Ortaçağ’da İslam ve Seyahat Bir Âlim Uğraşının Tarihi ve Antropolojisi. çev. Ali Berktay. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2016.
• Hugh Kennedy, Hugh. When Baghdad Ruled the Muslim World The Rise and Fall of Islams Greatest Dynasty. United States of America: Da Capo Press, 2005.
• Humphreys, R. Stephen. “A Cultural Elite: The Role and Status of the Ulama’ in Islamic Society”. Islamic History: A Framework for Inquiry. 187-208. Princeton: Princeton University Press, 1991.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Târîhu medîneti Dimeşk. thk. Muhibbüddin Ebî Saîd Ömer b. Garame el-Amrâvî. 80 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1997.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-aʿyân. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dârü Masâdır, 1972.
• İbn Kādî Şühbe, Ebü’s-Sıdk Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Ahmed b. Muhammed el-Esedî ed-Dımaşkī. Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye. tlk. Hâfız Abdülalim Han. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb 1978.
• İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî. el-Muḥammedûn mine’ş-şuʿarâʾ ve eşʿâruhüm. thk. Hasan Ma‘merî. b.y.: y.y., 1970.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Kaya, Mesut. “Hadis ve Tarih İlimleri Arasında Tefsir Tabakat Literatürü: Histografik Bir İnceleme”. İslâm Araştırmaları Dergisi 31 (2014), 33-65.
• Kettânî, Ebû Muhammed Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Zeylu Târîhi mevlidi’l-‘ulemâ’ ve vefeyâtihim. thk. Abdullah b. Ahmed b. Süleyman el-Hamed. Riyad: Dârü’l-Âsıme, 1989.
• Khalidi, Tarif. Arabic Historical Thought in the Classical Period. Cambridge: Cambridge University Press, 1996.
• Köse, Feyza Betül. “Sosyal Tarih Yazıcılığında Sorunlar ve Çözüm Önerileri −İlk Dönem İslâm Toplumu Özelinde−”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 29/1 (2018), 10-26.
• Lewis, Bernard. “Sources for the Economic History of the Middle East”. Studies in the Economic History of the Middle East from the Rise of Islam to the Present Day. ed. M. A. Cook. 78-92. London: Routledge, 2014.
• Lucas, Noëmie. “Landowners in Lower Iraq During the 8th Century: Types and Interplays”. Transregional and Regional Elites –Connecting the Early Islamic Empire. ed. Hannah-Lena Hagemann vd. 69-98. Berlin: Walter de Gruyter, 2020.
• Marín, Manuela. “The ʿulamāʾ”. The New Cambridge History of Islam The Western Islamic World Eleventh to Eighteenth Centuries. ed. Maribel Fierro. 679-704. Cambridge University Press, 2011.
• Marlow, Louise. Hierarchy and Egalitarianism in Islamic Thought. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
• Marsham, Andrew. Hanne, Eric. Steenbergen, Jo Van. “The Islamic World Nomads, Urban Elites and Courts in Competition”, Political Culture in the Latin West, Byzantium and the Islamic World, c.700-c.1500: A Framework for Comparing Three Spheres. ed. Catherine Holmes vd. 456-486. Cambridge: Cambridge University Press, 2021.
• Mårtensson, Ulrika. “Ibn Isḥāq’s and al-Ṭabarī’s Historical Contexts for the Quran: Implications for Contemporary Research”. Knowledge and Education in Classical Islam Religious Learning between Continuity and Change. ed. Sebastian Günther. 315-353. Leiden: Brill, 2020.
• Mottahedeh, Roy P. “R. W. Bulliet, The Patricians of Nishapur: A Study in Medieval Islamic Social History [review]”. Journal of the American Oriental Society 95 (1975), 491-495. https://doi.org/10.2307/599365
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. Mu’cemu huffazi’l-Kur’ân abre’t-tarih. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ceyl, 1992.
• Munt, Harry. “Caliphal Imperialism and Ḥijāzī Elites in the Second/Eighth Century”. Al-Masāq Journal of the Medieval Mediterranean 28/1 (2016), 6-21.
• Nawas, John A. “A Profile of the Mawālī ʿUlamā”. Patronate and Patronage in Early and Classical Islam. ed. Monique Bernards vd. 454-480. Leiden: Brill, 2005.
• Nazmabad, Mohammad Ghazvini. “A Study of Historical Biographical Dictionaries with an Emphasis on Motives, Methods and References for Writing Them”. Elixir History 69 (2014). 23037-23042.
• OA, Onomasticon Arabicum. “Search”. 27 Nisan 2023. https://onomasticon.irht.cnrs.fr/
• Orman, Sabri. “Başlangıcından Osmanlı’ya İktisadî Düşünce Tarihinin İslâmî Kaynakları”. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 4/6 (1999), 9-48.
• Qadi,Wadad. “Biographical Dictionaries as the Scholars’ Alternative History of the Muslim Community”. Organizing Knowledge Encyclopædic Activities in the Pre-Eighteenth Century Islamic World. ed. Gerhard Endress. 23-75. Leiden: Brill, 2006.
• Scheiner, Jens.- Toral, Isabel. “Baghdād’s Topography and Social Composition a Historical Sketch”. Baghdād: From Its Beginnings to the 14th Century. ed. Jens Scheiner vd. 1-43. Leiden: Brill, 2022.
• Shoshan, Boaz. Poetics of Islamic Historiography Deconstructing Ṭabarī’s History. Leiden: Brill, 2004.
• Stanford, Michael. Tarihin İncelemesi İçin Bir Kılavuz. Çev. Can Cemgil. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2010.
• Steenbergen, Jo Van. “Introduction: History Writing, Adab, and Intertextuality in Late Medieval Egypt and Syria: Old and New Readings”. New Readings in Arabic Historiography from Late Medieval Egypt and Syria: Proceedings of the Themed Day of the Fifth Conference of the School Of Mamluk Studies. ed. Jo Van Steenbergen vd. 1-29. Leiden: Brill, 2021.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv vd. 10 Cilt. y.y.: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye,1983.
• Taberî, Ebû Ca‛fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Riyad: Dâru Hicr, ts.
• Taraajem, Mevsûatü’t-Terâcîm. “Bahs”. 27 Nisan 2023. https://www.taraajem.com/
• The Central Islamic Lands from Pre-Islamic Times to the First World War: Central Islamic Lands from Pre-Islamic Times to the First World War, ed. P. M. Holt vd. Cambridge: Cambridge University Press, 1970.
• Udovitch, Abraham. “Introductory Remarks”. Studies in the Economic History of the Middle East from the Rise of Islam to the Present Day. ed. M. A. Cook. 3-10. London: Routledge, 2014.
• Yâkut el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-üdebâʾ İrşâdü’l-erîb ilâ maʿrifeti’l-edîb. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Maʿrifetü’l-ḳurrâʾi’l-kibâr ʿale’ṭ-ṭabaḳāti ve’l-aʿṣâr’. thk. Beşâr Avvâd Ma’ruf. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb Arnavût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1982.