Emevî Dönemi Şairlerinden Kutâmî ve Lâmiyye Türü Şiiri

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 476 - 498, 28.03.2025

Zahit Kaplangöz

https://doi.org/10.32711/tiad.1583873

Öz

Bu çalışmada Emevîler döneminde yaşamış şair Kutâmî’nin hayatı ve Lâmiyye’sinin tanıtılması amaçlanmıştır. Bu amaç için yazılı literatür taranmış, gerekli bilgiler konularına göre tasnif edilerek incelenmiş, bunun için doküman analizi yöntemi kullanılmıştır. Yapılan incelemelerde onun hayatına dair kısıtlı bilgilerin bulunduğu ve var olan bu bilgilerinde kaynaklarda dağınık bir biçimde yer aldığı görülmüştür. Yaşadığı dönemden itibaren şiirleriyle dikkatleri üzerine çeken şairimizin zamanındaki diğer ünlü şairler gibi meşhur olamamasının sebebinin devlet ricali ile olan kısıtlı ilişkisi olduğu tespit edilmiştir. Bunun yanında şiirleri Arap dili açısından çok önemli olduğu ortaya çıkmıştır. Lâmiyye’sinde bulunan beyitler, pek çok klasik eserde yer alan farklı konularda şahit olarak kullanılmıştır. Kutâmî, bir medih ve gazel şairi olarak biliniyor olsa da şiirlerinde geçen hikmetli sözlerin ağızlarda mesel olarak dolaştığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Kutâmî, Emevîler, Şiir, Lâmiyye

Qutami, One of The Poets of the Umayyad Period and His Lâmiyya

Öz

In this study, it is aimed to introduce the life and Lâmiyye of the poet Kutâmî, who lived during the Umayyad period. For this purpose, written literature was scanned and examined according to its subjects, and the document analysis method was used for this. The investigations showed that there is limited information about his life and that this information is scattered in the sources. The reason why our poet, could not become famous like other famous poets of his time was his limited relationship with the state dignitary. In addition, his poems turned out to be very important for the Arabic language. The couplets in his Lâmiyye have been used as evidence of the subject in many classical works.Although he is famous as a poet of eulogy and ghazal, it has been determined that the wise words in his poems are known as proverbs.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Qutamî, Umayyads, Poetry, Lamiyya

Kaynakça

• Abdulkâdir el-Bağdâdî, Abdulkâdir b. Ömer el-Bağdâdî. Hizânetu’l-edeb ve lubbu lubâbi lisâni’l-Arab. 13 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1418/1997.
• Avcı, Casim, "Tağlib". Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 39 Cilt. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Bağcı, Abdullah Esat. “İbn Dureyd in Söylediği Hikmet Şiirlerinin Tema ve Üslup Bakımından İncelenmesi”. Akif 54/1 (2024), 95–114. https://doi.org/10.51121/akif.2024.57
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Futûhu’l-buldân. Beyrut: Dâru ve Mektebetu'l-Hilâl, 1988.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Ensâbu’l-Eşrâf. thk. Suheyl Zekkâr. 13 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1417/1996.
• Bendenîcî, Ebû Beşer el-Yemân b. Ebi'l-Yemân. et-Takfiye fi’l-luğa. thk. Halîl İbrâhim el-Atıyye. Bağdat: İhyâu’t- Turâsi’l-İslâmî, 1976.
• Bozkurt, Nahide, "Ömer b. Hübeyre". Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 20/. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Buhturî, Ebû Ubâde el-Velîd b. Ubeyd et-Tenûhî et-Tâʾî. el-Hamâse. thk. Muhammed İbrâhîm Huvvar. Abu Dabi: Heyetu Abu Dabi, 1428/2007.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. el-Hayevân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. er-Resâilu’l-Edebiyye. Beyrut: Dâru ve Mektebetu'l-Hilâl, 1423/2002.
• Cengiz, Mehdi. “Eski Arap Şiirinde Kasidenin Bölümleri Arasındaki Konu Bütünlüğü Sorunu”. Şarkiyat İlmi Araştırmaları Dergisi 13/3 (2021), 1236–1249. https://doi.org/10.26791/sarkiat.1009306
• Cumahî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sellâm b. Ubeydillâh b. Sâlim. Tabakâtü fuhûli’ş-şu‘arâ. thk. Mahmud Muhammed Şakir. Cidde: Dârü’l-medeni, 1974.
• Çınar, Mustafa. “Arap Edebiyatında Mucûn (Müstehcen) Şiirleri ve Şairleri Üzerine Bir İncelem”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 15 (2014).
• Dixon, Abd al-Ameer. “Emevi Dönemi Hairici İsyanları”. çev. Hüseyin Doğan. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 7/1 (2014).
• Durmuş, İsmail, "Tabakat". Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Durmuş, İsmail, "Kafiye". Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 24/. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ebû Bekir el-Hârizmî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Abbâs el-Hârizmî. el-Emsâlu’l-muvellede. Abu Dabi: el- Mecmeʿu’s̱-S̱eḳâfî, 1424/2003.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. et-Tezyîl ve’t-tekmîl fî şerhi’t-Teshîl. thk. Hasan Hindâvî. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Ḳalem, 1423.
• Ebû Hilâl el-ʿAskerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdullâh. Dîvânu’l-Meʿânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Ceyl, ts.
• Ebû Hilâl el-ʿAskerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdullâh. Cemheretu’l-emsâl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1408/1988.
• Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm el-Bağdâdî. Ğarîbu’l-Hadîs. thk. Huseyn Muhammed Şeref. 5 Cilt. Kahire: el- Metâbiu el-Âmiriyye, 1404/1984.
• Ebû Zeyd el-Kureşî, Ebû Zeyd Muhammed b. Ebî'l-Hattâb el-Kureşî. Cemheretu Eşʿâri’l-ʿArab. thk. Ali Muhammed el-Bicâdî. Kahire: Nühzetu Mısır, ts.
• Ebû'l-Alâʾ el-Maʿarrî, Ahmed b. Abdullâh b. Süleymân. el-Lâmiu’l-azîzî şerhu divâni’l-Mütenebbî. thk. Muhammed Saîd el-Mevlevî. Riyad: Merkezü'l-Melik Faysal li'l-Buhûs ve'd-Dirâsâti'l-İslâmiyye, 1429/2008.
• Ebu'l-Ferec el-Isfehânî, Alî b. el-Huseyn b. Muhammed el-Kureşî. el-Eğânî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1415.
• Ebu'l-Ferec el-Isfehânî, Alî b. el-Huseyn b. Muhammed el-Kureşî. el-ʾİmâu’ş-şevâʿir. thk. Celîl el-ʿAtiyye. Beyrut: Dâru’n-Nâdil, 1404/1984.
• Ebû'l-Kâsım el-Âmedî, Ebû'l-Kâsım el-Hasen b. Bişr b. Yahyâ el-Âmedî. el-Muʾtelif ve’l-muhtelif fî esmâi’ş- şuʿarâʾ. thk. F. Krenkow. Beyrut: Dâru'l-Ceyl, 1411/1991.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî. Tehzîbu’l-luğa. thk. Muhammed Avd Mirʿab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, 2001.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd ed-Deylemî. Meʿânî’l-Kurʾân. thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî. Mısır: Dâru’l- Mısriyye, 1403/1983.
• Hâkim el-Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme. et-Tehzîb fi’t-tefsîr. thk. Abdurrahman b. Süleyman es-Sâlimî. Kahire: Dâru'l-Kütübi'l-Mısrî, 1440/2019.
• İbn Abdi Rabbih, Ebû Amr Ahmed b. Muhammed b. Abdi Rabbih. el-ʿIkdu’l-ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1404/1983.
• İbn Asâkir, Ebû'l-Kâsım Alî b. el-Hasen. Târîhu Dimeşk. thk. Amr b. Ğurâme el-Umrevî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Cinnî, Ebû'l-Feth Osmân el-Mevsılî. et-Temâm fî Tefsîri Eşʿâri Huzeyl. thk. Ahmed Nâcî el-Kaysî. Bağdat: Matbaatu’l-Ânî, 1381/1962.
• İbn Cinnî, Ebû'l-Feth Osmân el-Mevsılî. el-Hasâis. thk. Heyet. 3 Cilt. Kahire: el-Heyʾetu'l-Mısriyye, 1990.
• İbn Fâris, Ebû'l-Huseyn el-Kazvînî. Muʿcemu mekâyîsi’l-luğa. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1979.
• İbn Hamdûn, Ebû'l-Meʿâlî Muhammed b. el-Hasan b. Muhammed. et-Tezkiretu’l-Hamdûniyye. 10 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1417.
• İbn Kâsim el-Murâdî, Ebû Muhammed Hasan b. Kâsim b. Abdullâh. Tevdîhu’l-mekâsid ve’l-mesâlik bi’şerhi Elfiyeti İbn Mâlik. 3 Cilt. Kahire: Dâru'l-Fikr, 1428/2008.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh. Ğarîbu’l-Hadîs. thk. Abdullâh el-Cebbûrî. 3 Cilt. Bağdat: Matbaʿatu'l- Ânî, 1397/1977.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-Meʿânî’l-kebîr fî ebyâti’l-meʿânî. thk. Sâlim el-Kerenkevî v.dğr. 3 Cilt. Haydarabad: Dâiratü'l-Meʿârifi'l-Osmâniyye, 1368/1949.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. ʿUyûnu’l-Ahbâr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. eş-Şi‘r ve’ş-şu‘arâ. Kahire: Dârü’l-hadis, 1423.
• İbn Manzûr, Ebû'l-Fadl Muhammed b. Mukerrem b. Alî Cemâluddîn b. Manzûr er-Ruveyfiʿî. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993.
• İbn Reşîk el-Kayravânî, Ebû Alî el-Hasan b. Reşîk el-Kayravânî el-Ezdî. el-ʿUmde fî mehâsini’ş-şiʿr ve âdâbihi. thk. Muhammed Muhyîddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Ceyl, 1401/1981.
• İbn Sîde, Ebû el-Hasan Alî b. İsmail. el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-aʿzam. thk. Abd el-Hamîd Hendâvî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• İbn Tabâtabâ, Ebü’l-Hasen Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. İ‘yâru’ş-şi‘r. thk. Abdülaziz b. Nâsır. Kahire: Mektebetü’l-Hânici, ts.
• İbnu'l-Esîr, Ebû'l-Hasen Alî b. Ebî'l-Kerem Muhhammed el-Cezerî. el-Lubâb fî tehzîbi’l-ensâb. Beyrut: Dâru Sâdır, 1400/1980.
• İbnu's-Sikkît, Ebû Yûsuf Yaʿkûb b. İshâk. Islâhu’l-mantık. thk. Muhammed Marʿab. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l- Arabî, 1423/2002.
• İbrâhîm el-Harbî, Ebû İshâk el-Bağdâdî. Ğarîbu’l-Hadîs. thk. Suleymân el-Âyid. 3 Cilt. Mekke: Câmiʿatu Ummi'l- Kurâ, 1405.
• Kâtib Çelebi, Mustafâ b. Abdullâh Hâcî Halîfe. Keşfu’z-zunûn an esâmî’l-kutubi’l-funûn. 6 Cilt. Bağdat: Mektebetu'l-Mus̱ennâ, 1941.
• Kutâmî, Ebû Saîd Umeyr b. Şüyeym et-Tağlibî. Divânu’l-Kutâmî. thk. Mahmud er-Rebîa. Kahire: Heyetü’l- Mısriyye, 2001a.
• Kutâmî, Ebû Saîd Umeyr b. Şüyeym et-Tağlibî. Divânu’l-Kutâmî. thk. İbrahim es-Sâmerrâi. Beyrut: Dâru’s- Sekâfe, 1960b.
• Küçükzoroğlu, Merve. “Emevî Dönemi Arap Şiiri Türlerine ve Şairlerine Genel Bir Bakış”. İlahiyat 10 (2023).
• Maʿmer b. el-Musennâ, Ebû ʿUbeyde Maʿmer b. el-Musennâ. Mecâzu’l-Kurʾân. thk. Muhammed Fuâd Sezgin. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1381/1961.
• Merzubânî, Ebû ʿUbeydullâh Muhammed b. İmrân. Muʿcemu’ş-Şuʿarâʾ. thk. F. Krenkow. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1402/1982.
• Özalp, Mehmet Sıddık – Taşdelen, Hasan. “Arap Edebiyatında Lâmiyye Literatürü”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 12 (2020).
• Pekparlatır, Selçuk. Osmanı Dönemi Şairlerinden Yûsuf el-Esîr ve Şiiri. Konya: Palet Yayınları, 2019.
• Rebîa, Mahmud. “Mukaddime”. Divânu’l-Kutâmî. mlf. Ebû Saîd Umeyr b. Şüyeym et-Tağlibî el- Kutâmî. thk. Mahmud er-Rebîa. Kahire: Heyetü’l-Mısriyye, 2001.
• Remlî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Hüseyn. Şerhu Süneni Ebî Dâvûd. thk. Hâlid er-Rabât. Feyyum: Dâru’l-Felâh, 1437/2016.
• Saʿleb, Ebû'l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ eş-Şeybânî. el-Fasîh. thk. Âtıf Medkûr. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1431.
• Saʿlebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-Beyân. 33 Cilt. Cidde: Dâru’t-Tefsîr, 1436/2015.
• Sâmerrâi, İbrahim. “Mukaddime”. Divânu’l-Kutâmî. mlf. Ebû Saîd Umeyr b. Şüyeym et-Tağlibî el- Kutâmî. thk. İbrahim es-Sâmerrâi. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1960.
• Semʿânî, Ebû Saʿd Abdulkerîm b. Muhammed el-Mervezî. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yaḥyâ. 13 Cilt. Haydarabad: Dâiratü'l-Meʿârifi'l-Osmâniyye, 1382/1962.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1408/1988.
• Sîrâfî, Ebû Saʿîd el-Hasan b. Abdullâh b. el-Merzubân. Şerhu Kitâbi Sîbeveyh. thk. Ahmed Hasen Mehdelî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2008.
• Şeyho, Luvis. “Şuarâu’n-nasrâniyyeti bade’l-İslâm”. Mecelletü'l-Meşrik 1 (1925).
• Tüccar, Zülfikar, "Kutâmî". Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 26/. Ankara: TDV Yayınları, 2002. https://islamansiklopedisi.org.tr/kutami
• Ürün, Ahmet Kazım. Klasik Arap Edebiyatı. Konya: Çizgi Kitabevi, 2017.
• Vâhidî, Ebu'l-Hasen en-Nîsâbûrî el. et-Tefsîru’l-Basît. Riyad: İmâdetü’l-Basu’l-İlmî, 1430.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî ez-. Meʿâni’l-Kur’ân ve İʿrâbuhu. thk. Abdulcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zeccâcî, Ebû'l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî. İştikâku Esmâʾillah. thk. Abdulhuseyn el-Mubârek. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1406/1986.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-ʿİber fî haberi men ğaber. thk. Ebû Hâcir Muhammed Zağlûl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Zemahşerî, Ebû'l-Kâsım Mahmûd b. Amr. el-Mufassal fî sınaʿati’l-iʿrâb. thk. Alî bû-Mulahham. Beyrut: Mektebetu'l-Hilâl, 1993.
• Zemahşerî, Ebû'l-Kâsım Mahmûd b. Amr. el-Fâîk fî ğarîbi’l-hadîs. thk. Alî Muhammed el-Bicâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Maʿrife, ts.
• Zemahşerî, Ebû'l-Kâsım Mahmûd b. Amr. Esâsu’l-Belâğa. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu's-Sevd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Fâris ed-Dımaşkî. el-Aʿlâm. Beyrut: Dâru'l-İlm li'l- Melâyîn, 2002.
• Ziyâuddîn İbnuʼl-Esîr, Ebuʼl-Feth Ziyâuddîn Nasrullâh eş-Şeybânî. el-Meselu’s-sâîr fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâiʿr. thk. Muḥammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, 1420.