Erken Dönem Hadis Münekkitlerinden Ebû İshak el-Cûzecânî’nin Nâsıbîlikle İtham Edilmesinin Tenkidi

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 1, 139 - 169, 30.06.2021

Yusuf Oktan

Öz

Hz. Peygamber’in vefatından sonra görülen siyasî ve mezhebî olaylar İslam tarihinde muhtelif düşünce ve fırkaların oluşumuna neden olmuştur. Bidʻat görüşlerin yayılması hadis ilminde isnadın sorulmasına ve böylece cerh ve taʻdîl ilminin gelişimine sebep olmuştur. Ricâl ilminde önemli bir yeri olan ve râviler hakkındaki sözleriyle istidlâl yapılan Ebû İshâk İbrâhim b. Yakûb Cûzecânî (ö. 259/821) de başta Ahvâlü’r-ricâl adlı eseri olmak üzere diğer muhtelif telifleriyle bu ilme katkılarda bulunmuştur. Önemli muhaddislerden hadis okuyan ve dönemin önde gelen muhaddislerinin de hocası olan Cûzecânî, Ahmed b. Hanbel’in de hürmet ve muhabbetini kesbetmiştir. Ancak hicrî 4. asırda Hz. Ali muhalifliğiyle anılmış, sonrasında ise zamanla Harûrî, Hureyzî gibi Nâsıbî fırkalara nispet edilmiştir. Böylece Cûzecânî’nin müteşeyyiʻ ve Şiîliğin yaygın görüldüğü Kûfeli râvilere yönelik tenkitleri, münekkitle mecrûh arasında itikâdî husumet bulunması hasebiyle itibardan düşürülmüştür. Özellikle 4. asır müellifleri tarafından Cûzecânî’ye yönelik Hz. Ali merkezli hafif ithamlar sonraki dönemlerde ağır tenkitlere dönüşerek birçok müellif tarafından kullanılmıştır. Buna göre makale, Cûzecânî’nin Hz. Ali karşıtı bir Nâsıbî olduğu, müteşeyyiʻ ve Kûfeli râvilere karşı mezhebî temayülünden dolayı insaflı davranmadığı yönündeki iddiaları tenkit etmeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadîs, Cerh ve TadÎl, ŞÎa, Nâsıbî, Cûzecânî

Kaynakça

• Abdurabbuh, Nevâl Fathî Nazmî. el-Cûzecânî ve eseru bidʻatihî ʻala aḳvâli’n-naḳdiyye. Gazze: el-Câmüʻâtü’l-İslâmî, Külliyetü Usûlü’d-dîn, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Âcurrî, Ebû Bekr Muhammed b. Hüseyn b. Abdillâh. eş-Şerîʻa. 5 Cilt. Riyâd: Dâru’l-vatan, 2. Basım, 1999.
• Askerî, Hasan b. Ali. et-Tefsîrü’l-mensûb ilâ’l-İmâmi’l-Ḥasan. Kum: Medresetü’l’İmâmi’l-Mehdî, 1409.
• Avnî, Hatim b. Arif. ʻAḳlâniyyetü menhecü’l-muḥaddisîn fi’t-taḥaḳḳuk ʻan ʻadaleti’r-ruvvâ. Kahire: Merkezü İhyâi li’l-buḥûs, 2020.
• Baġdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. Beyrût: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1977.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Tarîḫu’l-Bağdâd. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2002.
• Bahrânî, Yusuf. el-Ḥadâiḳu’n-nâḍire. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1409. Burkî, Ahmed b. Muhammed. el-Meḥâsin. 2 Cilt. Kum: Dâru’l-Kutubi’l-İslâmiyye, 1371.
• Cezâirî, Nimetullah. el-Envâru’n-nuʻmâniyye. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Aʻlemî, 1431.
• Cûzecânî, Ebû İshak İbrahim b. Yakûb. Ahvâlü’ricâl. Faysalabad: Hadîs Akademî, ts. Cûzecânî, Ebû İshak İbrahim b. Yakûb. eş-Şecere fî aḥvâli’r-ricâl. thk. Abdulalim el-Bestevî. Riyad: Dâru’-Tahâvî, 1990.
• Dûlâbî, Ebû Bişr Muhammed b. Ahmed. el-Kunâ ve’l-esmâ. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2000. Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. Suâlâtu Ebî Ubeyd el-Âcûrî Ebâ Dâvud es-Sicistânî. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 1979.
• Esterâbâdî, Muhammed el-Emîn. el-Fevâidü’l-medeniyye. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1424.
• Eşarî, Ahmed b. Muhammed el-Kummî. en-Nevâdir. Kum: Medresetü’l’İmâmi’l-Mehdî, 1409.
• Eşʻarî, Ebü’l-Hasan. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn. Wiesbaden: Fransz Steiz, 1400.
• Fâsî, Takuyiddin Muhammed b. Ahmed. el-ʻAḳdu’s-semîn fî tarîḫi’l-beledi’l-emîn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 1998.
• Hamvî, Şihabuddin Ebû Abdullah. Muʻcamü’l-buldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2. Basım, 1995.
• Hilâlî, Süleym b. Ḳays. Kitabu Süleym. Kum: el-Hâdî, 1405.
• Irâkî, Zeynüddîn Abdurrahim. et-Taḳyîd ve’l-îḍâḥ. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1970.
• İbn Abdülber, Ebû Amr Yusuf b. Muhammed. el-İstîʻâb fî maʻrifeti’l-Asḥâb. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ceyl, 1992.
• İbn Adî, Ebû Ahmed b. Adî el-Cürcânî. el-Kâmil fî ḍuʻafâi’r-ricâl. 9 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen. Tarîḫu Dımaşk. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs. el-Cerḥ ve’taʻdîl. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-ʻArabî, 1952.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî, el-İṣâbe fî temyîzi’ṣ-Ṣaḥâbe. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1412.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî, Fetḥu’l-Bârî . Beyrut: Dâru’l-Marife, 1379.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî, Lisânü’l-mizân. Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî, Taḳrîbü’t-tehẕîb. Suriye: Dâru’r-Reşîd, 1986.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Siyerü aʻlâmi’n-nübelâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1975.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Tehẕîbü’t-tehẕîb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1984.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. el-Mecrûḥîn mine’l-muḥaddisÎn ve’ḍ-ḍuʻafâi ve’l-metrûkîn. 3 Cilt. Halep: Dâru’l-Vaʻyi, 1396.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. es-Siḳât. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1975.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İsmâîl b. Şihâbiddîn. el-Bidâye ve’n-nihâye. 14 Cilt. Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, 1988.
• İbn Kılıç, Moğoltay, İkmâlü tehẕîbi’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. 12 Cilt. Kahire: el-Fâruku’l-Hadîse, 2001.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim b. Ali. Lisânu’l-ʻArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Rizîn, Alâ. “Kitâbu Alâ b. Rizîn”. el-Usûlu’s-sitte ʻaşara. Kum: Müessese Dâru’l-Hadîsi’s-Sekâfiyye, 1423.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn. Minhâcu’s-sunneti’n-nebeviyye. Riyad: Câmiatu’l-İmâm Muhammed b. Suʻûd, 1406.
• İbn Ukayl, Seyyid Muhammed. el-ʻUtabu’l-cemÎl ʻalâ ehl-i’l-cerḥi ve’t-taʻdîl. Beyrut: Müessesetü’l-Belâġ, 1410. Ġumârî, Abdulaziz b. es-Sıddık. Beyânü naksü’n-nâkis. Filistin: el-Merkezü’l-vatanî, 2020.
• İbnü’l-Esîr, Ebû Hasan İzeddin. el-Lubâb fî tehẕîbi’l-ensâb. Beyrut: Dâru Sâdır, 1980.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1406.
• İkrî, Abdulhay b. Ahmed. Şeẕer’atü’ẕeheb. Dâru İbn Kesîr, 1406.
• İsmail, Mohammad Yusuf Mohammad. Ebû İshâk el-Cûzcânî (259/873) ve Ahvâlü’r-Ricâl Adlı Eserî. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ el-Yahsubî, Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1998.
• Kefevî, Ebû’l-Beka Eyyûb. el-Kulliyât. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Kevserî, Muhammed Zâhid, Te’nîbü’l-Ḫaṭîb. Beyrut: b.y., 1990.
• Kohlberg, Etan. “Non-Imâmî Muslims in Imâmi Fıqh”. Belief and Law in Imâmi Shi'ism. Hampshire: Variorum, 1991. 99-105.
• Kuleynî, Muhammed b. Yakûb. el-Kâfî. 8 Cilt. Tahrân: Dâru’l-kutubi’l-İslâmiyye, 1407.
• Kummî, Ali b. İbrahim. Tefsirü’l-Ḳummî. Kum: Dâru’l-kitab, 1404.
• Kummî, Sa‘d b. Abdillâh. Kitâbu’l-maḳâlat ve’l-fıraḳ. Tahran: Matbaʻa Haydariyye, 1360.
• Leknevî, Muhammed Abdulhay. er-Refʻu ve’t-tekmîlu fî’l-cerḥ ve’taʻdîl. thk. Abdulfettah Ebû Ğudde. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 6. Basım, 2000.
• Maġribî, Ahmed b. Es-Sıddık. Fetḥu’l-Meliki’l-ʻAlî. Necef: Mektebetü’l-İmâmi’l-Emîri’l-Mü’minîn, 1388.
• Meclisî, Muhammed et-Takiî. Ravḍatu’l-muttaḳîn. Kum: Müessesetü Dâru’l-kitâbi’l-İslâmî, 2008.
• Memdûh, Mahmud Saîd. Ġâyetü’t-tebcîl. Kahire: Dâru’l-İmâmi’t-Tirmizî, 2005. Mizzî, Yusuf b. Zeki Abdurrahman. Tehẕîbü’l-kemal. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400.
• Muallimî, Abdurrahman b. Yahya el-Muallimî. et-Tenkîl bimâ fî te’tiîbi’l-Kevserî mine’l-ebâṭîl. el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1406.
• Müfîd, Muhammed b. Muhammed. el-Muḳniʻa. Kum: Mu’temerü Elfiyeti’ş-Şeyh el-Müfîd, 1413.
• Necefî, Muhammed el-Hasan Muzaffer. Delâilu’ṣ-ṣıdḳ linehci’l-ḥaḳ. 6. Cilt. Kum: Müessesetü Âli’l-Beyt, 1422.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb. Ḫaṣâiṣu emîri’l-Mu’minîn ʻAlî b. Ebî Ṭâlib. Kuveyt: Mektebetü’l-Mualla, 1406.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1991.
• Nevbahtî, Hasan b. Mûsâ. Fıraḳu’ş-Şîʻa. Kâhire: Menşûratu’r-Rıdâ, 1423.
• Sadûk, Muhammed b. Ali. ʻİlelü’ş-şerâiʻ. Kum: Kitab Furûşi Dâverî, 1385.
• Sadûk, Muhammed b. Ali. Men lâ yaḥḍuruhu’l-faḳîh. thk. Ali Ekber el-Gıfârî. 4Cilt. Kum: Defteri İntişârat İslâmî, 1413 .
• Sadûk, Muhammed b. Ali. Sevâbu’l-aʻmâl. Kum: Dâru’ş-Şerîfi’Radî, 1406.
• Safdî, Selahaddin. el-Vâfî bi’l-vefeyât. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 2000.
• Sâidî, Ebû Muhammed. Nefyü ẓâhireti’t-tekfîr ʻinde’l-İmâmiyye. Tahran: Dâru Maşʻar, 1434.
• San‘ânî, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed. Semerâtü’n-naẓar fî ʻilmi’l-eser. Riyad: Dâru’l-Asıma, 1417.
• Sekkâf, Hasan b. Ali. Zehru’r-reyḥân. Beyrut: Dâru’l-İmâmi’r-Revâs, 3. Basım, 2009.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. 13 Cilt. Haydarabâd: Meclisü Dâiretü’l-Meʻârifi’l-Osmâniyye, 1382.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tedrîbü’r-râvî. 2 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, ts.
• Şahin, Hanifi. Şiîlerin Gözüyle Sünniler. İstanbul: Mana yayınları, 2016.
• Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Kifâye fî ʻilmir’-rivâye. Medine: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Şehristânî, Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-niḥal. Beyrût: Dâru’l-Maʻrife, 1404.
• TDV, Türkiye Diyanet Vakfı. “Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahman”. Erişim: 10 Mart 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/mizzi-yusuf-b-abdurrahman
• Useymin, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sâlih b. Muhammed. Şerhu’l-ʻaḳîdeti’l-vâsitiyye. Suud: Dâru İbni’l-Cevzî, 6. Basım, 1421.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed. Tâcu’l-ʻarûs. 40 Cilt. Kuveyt: Dâru’l-hidâye, ts. Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-ʻUlvu li’lʻaliyyi’l-ġaffâr. Riyad: b.y. 1995.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemsuddin. Mîzânu’l-iʻtidâl fî naḳdi’r-ricâl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-marife, 1963.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemsuddin. Ta’rîḫu’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Ġarbi’l-İslâmî, 2003.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemsuddin. Teẕkitetü’l-ḥuffâẕ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. el-ʿİber fî ḫaberi men ġaber. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyerü aʻlâmi’n-nübelâ. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1975.
• Ziriklî, Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd. el-Aʻlâm. Dâru’l-İlm, 15. Basım, 2002.