Hakâiku’t-tefsîr Bağlamında İlk Sûfîlerin Cihad ve Kıtal Ayetlerine Yaklaşımları

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 1, 105 - 138, 30.06.2021

İsmail Kurt

Öz

Bu çalışma, sistematik bir tefsiri günümüze ulaşmış sûfî müfessirlerin ilki sayılan Sülemî’nin (öl. 412/1021) Hakâiku’t-tefsîr isimli eseri üzerinden ilk sûfîlerin cihad ve kıtal ayetlerine yaklaşımlarını ele almaktadır. Çalışmamızın amacı; İşârî tefsir geleneğinin en önemli temsilcilerinden biri olan Sülemî’nin tefsirinde cihad-kıtal âyetlerine yaklaşımı üzerinden ilk sûfîlerin cihad anlayışının ne olduğunu ortaya koymaktır. Bu çalışmayı Hakâiku’t-tefsîr üzerinden ele almamızın nedenleri şunlardır: Hakâik işârî tefsir alanında Kur’an’ın baştan sona tefsirini içeren ve bize ulaşan ilk kâmil tefsir kabul edilmektedir. Sülemî tefsirini kendi dönemine kadar yaşamış sûfîlerin görüşlerini aktararak ansiklopedik bir tarzda oluşturmuştur. Tefsir, Sülemî’nin kendi görüşünden ziyade kendinden önceki sûfîlerin görüşlerini aktardığı için doğrudan ilk sûfîlerin cihada bakışını yansıtmaktadır. Çalışmada önce Kur’an merkeze alınarak cihad-kıtal farkı ortaya konulmuş, daha sonra müstakil başlıklar altında cihad ve kıtal âyetleri kronolojik olarak tasnif edilerek ilk sûfîlerin âyetler hakkındaki yorumları detaylı bir şekilde irdelenmiştir. İlk sûfîlerin görüşleri günümüze ulaşmış kendi eserlerinden de teyit edilmeye çalışılmıştır. Sonuç olarak ilk sûfîlerin cihad ve kıtal âyetlerine yaklaşımı zâhir düşmanla cihad etmekten ziyade nefse karşı cihad etmek şeklindedir. Onların nefisle cihad merkezli cihad algısı âyetlerden çok Hz. Peygamber’e atfedilen “Küçük cihattan büyük cihada döndünüz” sözüne dayanmaktadır. İlk sûfîler cihad ve kıtal âyetlerini genellikle nefisle cihad bağlamında tevil ederken âyeti metin içi ve tarihî bağlamından ayrı olarak değerlendirmektedirler. Bununla beraber onlar küçük cihad dedikleri zâhir düşmana karşı cihadı da kabul etmektedirler.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Hakâik, İlk Sufiler, Cihad, Kıtal, Nefis.

Kaynakça

• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsir Okulu. Ankara: Ankara Üniveristesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Ateş, Süleyman. "Hakâiku't-Tefsîr". Diyanet İslam Ansiklopedisi. Ed. Komisyon. 15/163-165. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bağdâdî, Cüneyd-i. Resâilü'l-Cüneyd. thk. Ali Hasan Abdülkadir. Kahire: Dâru'l-Kütübi'l-Mısrî, 2003.
• Braim, Azad Aziz. Sülemî ve Tefsir Yöntemi. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2020.
• Câbirî, Muhammed Âbid el-. Fehmü’l-Kur’âni’l-Hakîm et-Tefsîru’l-Vâdıh Hasebi Tertîbi’n-Nüzûl. 3 Cilt. Mağrib: Daru’l-Beydâ, 2008.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 4. Basım, 2009.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed el-Mısrî ed- Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 Cilt Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-Ilmî, ts.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîrü’l-Hadîs. 10 Cilt. Kahire: Dar-u İhyai’l-Kütübi’l-Arabî, 1383/1963.
• el-Basri, Hasan. Tefsiru’l-Hasan el-Basri. nşr. Muhammed Abdürrahim. 2 Kahire: Dâru'l Hadis, 1992.
• el-Muhasibi, Haris. er-Riâyete li-Hukûkillah. thk. Abdülkadir Ahmed Ata. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• es-Sadık, Cafer. Tefsir-u el-İmam Cafer es-Sadık ve Yelîhi Hurûfetü’-Tefsiru’s-Sufî Inde’l-İmam es-Sadık. nşr. Hızır Muhammed Nübhâ. Beyrut: Dâru'l-Hâdiye, 2007.
• Ezheri, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-. Tehzîbü’l-Lüga. nşr. Muhammed Avz Merab. 8 Cilt. Beyrut: Dâr-u İhyâü’t-Türasi’l-Arabî, 2001.
• Halil b. Ahmed. Kitabü’l-Ayn. nşr. Mehdi Mahzumi-İbrahim Semarraî. 8 Cilt. b.y.: Mektebetü’l-Hilal, ts.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tahir. et-Tahrîr ve’t-Tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Daru’t-Tunûsî, 1984.
• İbn Atiyye, el-Endelüsî. el-Muharrerü’1-Veciz fi Tefsiri’l-Kitabi’l-Aziz. thk. Abdüsselam Abdüşşafi Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Manzur, Ebul’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâr-u Sâdir, 1993.
• Kelâbâzî, Muhammed b. İbrahim el-. et-Taarruf li-mezhebi ehli’t-tasavvuf. thk. A. John Arberry. Kahire: el-Mektebetü'l-Hancı, 1994.
• Kurt, İsmail. Kur'ân'da Cihad. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed el-. el-Câmiu li’Ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berduni-İbrahim Etfiyyiş. 20 Cilt. Kahire: Daru’l-Kütübi’l-Mısrî, 1384/1964.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-. Te’vilâtü Ehli’s-Sünne. thk. Mecdi Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1426/2005.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib el-. en-Nüket ve’l-Uyûn. thk. es-Seyyid İbn Abdülmaksûd b. Abdurrahim. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mevdûdî, Ebû’l A’lâ el-. Tefhîmu’l-Kur’ân. çev. Yusuf Karaca vd. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
• Mukâtil, b. Süleyman. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. thk. Abdullah Mahmud Şehhate. 5 Cilt. Beyrut: Dar-u İhyâi’t-Türas, 1423/2002.
• Mübârek, Abdullah b. Kitâbü’l-Cihad. thk. Nezih Hammad. Tunus: Dâru't-Tûnusî, 1972.
• Öztürk, Mustafa. "Cihad Ayetleri: Tefsir Birikimine İslam Geleneğine ve Günümüze Yansımaları". İslam Kaynaklarında, Geleneğinde ve Günümüzde Cihad. ed. Ahmet Ertürk. 99-163. İstanbul: Kuramer, 2016.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Mefâtîhu’l-Gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâr-u İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420/2000.
• Reşid Rıza, Muhammed. Tefsîru’l-Menâr. 12 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’lÂmma li’l-Kitâb, 1990.
• Sülemî, Ebu Abdurrahman es-. et-Tabakatü's-Sûfiyye. thk. Ahmed eş-Şurbâsî. Kahire: Dâru'ş-Şa'b, 1998.
• Sülemî, Muhammed b. Hüseyn es- Hakâiku't-tefsîr. thk. Seyyid Imrân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübü'l-İlmî, 1421/2001.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-. Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1976.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr et-. Câmiu’l-Beyan an Te’vili Âyi'l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
• Tüsterî, Sehl b. Abdillâh et-. Tefsîrü’t-Tüsterî. thk. Muhammed Basıl Uyûn es-Sûd. Beyrut: Dâru'l-Kütübü'l-İlmî, 2002/1423.
• Uludağ, Süleyman. "Hasan-ı Basrî". Diyanet İslam Ansiklopedisi. Ed. Komisyon. 16/291-293. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Uludağ, Süleyman. "İşârî Tefsir". Diyanet İslam Ansiklopedisi. Ed. Komisyon. 23/424-428. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Uludağ, Süleyman. "Sülemî, Muhammed b. Hüseyin". Diyanet İslam Ansiklopedisi. Ed. Komisyon. 38/53-55. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-. el-Megazi,. thk. Marsden Jones. 3 Cilt Beyrut: Dâru’l-İlmiyye, 1988.
• Yılmaz, Hasan Kamil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Mahmûd b. Ömer ez-. el-Keşşâf an Hakâikı Gavâmizi’t-Tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407/1987.