Abdullah b. Abbas ve Râgıb el-İsfahânî’nin Garîbü’l-Kur’ân’a Katkılarına Mukayeseli Bir Bakış (İbn Abbas’ın Garîbü’l-Kur’ân’ları ve İsfahânî’nin el-Müfredât’ı Bağlamında)

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 2, - , 28.12.2021

Bayram Aktaş

Öz

Garîbü’l-Kur’ân, âyetlerdeki anlamı izaha muhtaç kelimeleri konu edinen Kur’ân ilimlerinde bir bilgi alanıdır. Bu ilmin temelini atarak ilk mümessili olan kişi, bilgin sahâbî Abdullah b. Abbas’tır (ö. 68/687-88). En seçkin eseri ortaya koyarak doruk noktasına taşıyan kişi ise Râgıb el-İsfahânî’dir (ö. 502/1108-1109). Makalede, iki müfessirin eserleri çerçevesinde alana katkıları, garîb kelimeyi açıklarken âyet, hadis, şiir gibi istişhad unsuru olarak kullandıkları yaklaşımları esas alınmak suretiyle ortak ve farklı yönleri mukayeseli olarak tespit edilmeye çalışılacaktır. Böylelikle bidayeti ve yaklaşık beş asır sonraki dönemi bakımından garîbü’l-Kur’ân alanında yaşanan gelişim ve kelimelerin açıklanmasındaki değişim, müşahhas örneklerle ortaya konulmaya çalışılacaktır. Bu vesileyle başlangıçta sayı ve kapsam olarak sınırlı kelimeyi içeren garîbü’l-Kur’ân ilminin ilerleyen süreçte bütün Kur’ân kelimelerini kapsar hale gelmesine yol açan ana etkenlere kısmen temas edilecektir. İbn Abbas ve İsfahânî’yi garîbü’l-Kur’ân çerçevesinde mukayeseli bir biçimde ele alan yönüyle çalışmanın özgün bir nitelik arz ettiği değerlendirilmektedir. Çok sayıda İslâmî ilimler alanında etki ve telîfi bulunan her iki bilginin yalnız garîbü’l-Kur’ân’ları esas alınmak suretiyle çalışmanın kapsamı sınırlandırılmıştır. Konunun özelliği gereği ağırlıklı olarak deskriptif ve mukayeseli tahlil yöntemleri kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Garîbu’l-Kur’ân, Abdullah b. Abbas, Râğıb el-Isfahânî, Mukayese.

Comparative Look at the Contributions of Abdullah b. Abbas and Rağhib al-Isfahānī to the Garīb al-Qur’ān (In the Context of Ibn Abbas’s Garīb al-Qur’ān and Isfahani’s al-Mufredāt)

Öz

Gharīb al-Qur’ān is a field of knowledge in the Qur’ānic sciences, which deals with the words whose meanings in the verses need explanation. By laying the foundation, the first representative of this science is Abdullah b. Abbas (d. 68/687-88). By revealing the most outstanding work, the person who reached this science its peak is Raghib al-Iṣfahānī (d. 502/1108-1109) In this article, common and different aspects of both commentators and the explanation styles such as verse, hadith and poetry which they used while explaining the gharib word will be tried to be determined in a comperative way, based on their contributions to the field in line with their works. Thus, in terms of the beginning and the period after 5 centuries, the development in this science and the change in the explanation of the words will be revealed with concrete examples. The main factors that led this science to include all Qur'ānic words over time will be partly mentioned. It is considered that the study has a unique quality in terms of dealing with İbn Abbas and Iṣfahānī in a comparative way within the framework of gharīb al-Qur’ān. The scope of the study is limited grounding only on gharīb al-Qur’ān works of the authors who have influence and writing in many fields. Due to the nature of the subject, mainly descriptive and comparative analysis methods are used.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Garīb al-Qur’ān, Abdullah b. Abbas, Rağhib al-Isfahānī, Comparison

Kaynakça

• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. Muʻcemu’ garîbi’l-Kur’ân mustahracen min Sahîhi’l-Buhârî. Kahire: Dâru İhyâi Kutubi’l Arabi, 1950.
• Abdulbâkî, Muhammed Fuâd. Muʻcemu’l-müfehres li-elfâzı’l-Kur’ân’il-Kerîm. Beyrut: Dâru’l Marife, 2015.
• Akk, Hâlid Abdurrahman. Usûl-u tefsîr ve kavâʻiduhû. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1986.
• Aktaş, Bayram. Fahreddin Râzî Tefsirinde Garîbü’l-Kur’ân. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Aktaş, Bayram. “Kur’ân’da Muarreb Kelimelerin Varlığı Meselesi ve Fahreddin er-Râzî’nin Bu Konudaki Görüşleri (Mefâtîhu’l-Gayb Bağlamında)”. Düzce İlahiyat Dergisi 5/1 (2021), 67-69.
• Aktaş, Bayram. “Garîbü’l-Kur’ân İlmi ve Lugatu’l-Kur’ân’la İlişkisi”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 5/1 (2021), 218-246.
• Aydın, İsmail. Filolojik Tefsirin Doğuşu. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Câbir. Kitâbu cümel min ensâbi’l-eşref. thk. Süheyl Zekkâr – Riyâd Zerkeli. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. İstanbul: Bilmen Yayınları, 1973.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʻu’s-Saḥîḥ, thk. Şeyh Muhammed Ali el-Kutb - Şeyh Hişam el-Buhâri. Beyrut: Mektebetü’l el-Asriyye, 2007.
• Bulut, Ali. “Kur’ân Filolojisiyle İlgili Üç İlim Dalı (Garîbü’l-Kur’ân, Meʻâni’l-Kur’ân, İ’râbu’l-Kur’ân) ve Bu Dallarda Eser Veren Müellifler”. On Dokuz Mayıs İlahiyat Dergisi 12-13 (2001).
• Bulut, Ali. “Kur’an Filolojisine Dâir İbn Abbas’a Nisbet Edilen Üç Eser”. On Dokuz Mayıs İlahiyat Dergisi. 20-21 (2005), 277-294.
• Sümertaş, Burhan. “Semîn el-Halebî’nin Garîbü’l-Kur’ân Tekniği Açısından Râgıb’ı Eleştirisi” Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi (İLTED) 48 (Aralık 2017).
• Cerraoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1971.
• Cerraoğlu, İsmail. “Garîbü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/379. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Cerraoğlu, İsmail. “Tefsirde Ata b. Ebî Rabah ve İbn Abbas’tan Rivayet Ettiği Garîbü’l-Kur’ân’ı”, Ankara İlahiyat Dergisi, 22 (1978), 17-104.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Abdullah İbn Abbas ve Tefsir İlmindeki Yeri”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi. 11/2 (1972), 80.
• Cerrahoğlu, İsmâil. “İbn Hişam ve Sîresindeki Garîbü’l-Kur’ân’ı”. İslam ilimleri Enstitüsü Dergisi [Ankara İlahiyat Dergisi] 3 (1977.
• Cevâlîkî, Ebû Mansûr Mevhûb b. Ahmed b. Muhammed. el-Muʻarreb mine’l-kelâmi’l-aʻcemî ʻalâ ḥurûfi’l-muʻcem. thk. F. Abdurrahman. Dımeşk: Dârul-Kalem, 1990.
• Çakan, İsmail Lütfi – Eroğlu, Muhammed. “Abdullah b. Abbas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/79. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Çetin, Nihat M. “Arap”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/276. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Demirci, Muhsin. “Herevî, Ahmed b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/220. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Durmuş, İsmail. “Şiir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/144. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ebu Ubeyde Mamer b. Musenna. Mecâzu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Fuat Sezgin. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1382/1962.
• Elmalı, Hüseyin-Arslan, Şükrü. “Garîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/374. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Endülûsî, Ebû Hayyan. Tuḥfetü’l-erîb bimâ fi’l-Ḳurʾân mine’l-ġarîb. Beyrut: Mektebetu’l-İslâmiyye, 1983.
• Ferhat, Ahmed b Hasan. Me’âcîmu müfredâti’l-Kur’ân (müvâzene ve mukterahât). Medine: Câmiʻatu’l-İmârât-Kısmu’d-Dirâseti’l-İslâmiyye, 1421.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb. el-Bulġa fî terâcimi eʾimmeti’n-naḥv ve’l-luġa. thk. Muhammed el-Mısrî. (Dımeşk: Dâru Sa’dud-Dîn, 1461).
• Gümüş, Sadrettin. “Garîbu’l-Kur’ân Tefsirinin Doğuşu”. Marmara İlahiyat Dergisi, 5-6 (1987-1988).
• Hatip, Abdülaziz. “Semîn el-Halebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/492. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Hattâbî, Ebu Süleyman Hamd b. Muhammed b. İbrahim. Garîbü’l-hadîs. thk. Abdülkerim İbrahim el-Garbâvî. Mekke: Câmiatu Ümmül Kurâ, 1982.
• İbn Abbas, Abdullah. Kitâbu’l-lugât fi’l-Kur’ân. thk. Selâhaddin el-Müneccid. Kahire: Matbaatu’r-Risâle, ts.
• İbn Abbas, Abdullah. Tefsiru İbn Abbas el-müsemmâ bi-Sahîfeti Ali b. Ebî Talha ’an İbn Abbas fi tefsîri’l-Kur’ân’il-Kerîm. thk. Abdulmunʻım Reccal. Beyrut: Muessesetü’l-Kütübü’s-Sıkâfiyye, 1991.
• İbnü’l-Esîr, Ebî Hasen Ali b. Muhammed. Üsdü’l-ġâbe fî maʻrifeti’ṣ-ṣaḥâbe. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdulmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübil-Ilmiyye.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-ʻArab. thk. Ahmed Fâris Sidyâk. Beyrut: Dâru Sâdır, 1300/1882.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Menî. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1990.
• Izzî, Ahmed Ali Hüseyin – Taş, Sakin. İbn Abbas ve Kur’ân Nassını Anlayışı, İslam Medeniyetinin Kurucu Nesli, Sahabe III, Sahabe ve Dirayet İlimleri Sempozyumu, İstanbul: y.y., 2018
• Kalacî, Muhammed Ravvâs. Lugatu’l-Kur’ân lugati’l-ʻArabi’l-muhtârat. Beyrut: Dâru’n-nefâis, ts.
• Kara, Ömer. “Râgıb el-İsfahânî’nin İlmî Mîrâsı”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi (İLTED) 44 (2015), 9-66.
• Kara, Ömer. “Meşhur Ama Az Tanınan Çok Yönlü Bir İlim Adamı: Râgıb el-İsfahânî”. Atatürk İlahiyat Dergisi 38 (2012).
• Kara, Ömer. “el-Müfredât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/504. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kâtip Çelebi, Hacı Halîfe Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn ʻan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Muhammed Şerâfeddin Yaltkaya. Beyrut: Dâru İhyâı Türâsü’l-Arabî, 1941.
• Kur’ân Yolu Meâli. çev. Hayrettin Karaman – Mustafa Çağrıcı vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Kuteybe, Ebu Abdullah b. Müslim. Tefsîru Garîbi’l-Kur’ân, thk. Seyyid Ahmed Sakr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmıyye, 1978.
• Mekkî b. Ebî Talib Ebû Muhammed el-Kaysî. Tefsîru’l-müşkil min garîbi’l-Kur’âni’l-’Azîm ʻale’l-îcâz ve’l-ihtisâr. thk. Hudâ ed-Davîl el-Meraşlı. Beyrut: Dâru’n-Nûru’l-İslâm, 1988.
• Münzirî, Zekiyyüddin Abdülazim b. Abdilkavî. Muhtasaru Sahîh-i Müslim, thk. Mustafa Daybu’l-Buğâ. Dımeşk: Dâru’l-Mustafa, 2011.
• Özbalıkçı, M. Reşit. Arap Gramerinde Kur’an ve Hadisle İstişhad. İzmir: Tibyan Yayınları, 1989.
• Özbalıkçı, M. Reşit. “Arap Dilinde İlk İstişhâd”, İzmir D. E. Ü. İlahiyat Dergisi. 5 (1989), 370-371.
• Râfıî, Mustafa Sâdık-. Târîhu âdâbi’l-ʻArab. Kahire: Müessesetü Hindâvi, 2001.
• Râgıp el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed. Müfredâtü elfâzı’l-Kur’ân, (el-Müfredât fi garîbi’l-Kur’ân). thk. Safvan Adnan Dâvudî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 2009.
• Razi, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin er-. Tefsiru’l-Kebir:Mefâtîhu’l-Gayb.Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Safedî, Selâhuddin Halil b. Aybek es-. Kitâbu’l-vâfî bi’l-vefâyât. thk. Ahmed el-Arnaût - Türki Mustafa, Beyrut: Dâru İhyâi Türâsü’l-Arabî, 2000.
• Semin el-Halebi, Ebu’l-Abbas Şihâbeddin Ahmed b. Yusuf b. İbrahim es-. ʻUmdetü’l-ḥuffâẓ fî tefsîri eşrefi’l-elfâẓ. thk. Muhammed Bâsil Uyûni’s-Sûd, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi’l-ʻArabî, çev. Mahmud Fehmi Hicâzi. Riyad: Câmiatu İmam Muhammed b. Suûdi’l-İslâmiyye - Câmiatu’l-Meliki Suûd, ts.
• Sicistânî, Muhammed b. Uzeyz es-. Nüzhetü’l-ḳulûb fî tefsîri ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Yusuf Abdurrahman el-Meraşlî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2013.
• Süyûtî, Celâluddin Abdurrahman es-. el-İtkân fi ’ulûmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed b. Ali. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2004.
• Süyûtî, Celâluddin Abdurrahman es-. el-Mühezzeb fîmâ vaka’a fi’l-Kur’ân’ı mine’l-mu’arrab. thk. et-Tihâmî er-Râcî el-Hâşimî. Rabat: Matbaatu’l-Fazîlet, ts.
• Tahânevî, Muhammed Ali et-. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. thk. Ali Dahruc. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1996.
• Tayyâr, Müsaid b. Süleyman b. Nâsır et-. et-Tefsîru’l-lugavî li’l-Kur’ân’il-Kerim, Riyad: Dâru İbn el-Cevzi, 2002.
• Tılıb, Abdulhamid Seyyid. Garîbü’l-Kur’ân ricâluhû ve menâhicuhum min İbn Abbas ile Ebî Hayyân. Kuveyt: y.y., 1986.
• Uysal, Muhittin. “Hadisin Arap Dilbilimine Etkisi ve Hadisle İstişhad Meselesi”, Marife Dergisi 1 (2006).
• Zehebî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l (ṭabaḳātü’l) meşâhîr ve’l-aʻlâ. thk. Omer Abdusselâm Tedmurî. Beyrut: Dârul-Kitabi’l Arabî, 1990.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. Siyeru aʻlâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavut Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1996.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Kahire; Dâru’l-Hadîs, 2012.
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Abdullah ez-. el-Burhân fî ’ulûmi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türas, 1984.
• Zeyd b. Ali, İbn Hüseyin b. Ali b. Ebi Talib. Tefsîru ġarîbi’l-Ḳurʾâni’l-mecîd. thk. Muhammed Yusufu’d-Din. Hayrabat: y.y., 2001.
• Yolcu, Mehmet. “Râgıb el-İsfahânî ve el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân’ı”. Hikmet Yurdu 1/1 (2008).