Ebû Naîm Ahmed el-Hâdimî’in Risâle fî efʿâli’l-ʿibâd Adlı Risâlesinin İnceleme, Tahkik ve Tercümesi

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 2, - , 28.12.2021

Mustafa Borsbuğa , Coşkun Borsbuğa

Öz

Çalışmamız, Ebû Naîm Ahmed el-Hâdimî’nin (ö. 1160/1744) Risâle fî efʿali’l-ʿibâd adlı risâlesi üzerinden müellifin insan fiilleri hakkındaki yaklaşımları konumlandırmaya ilişkin ortaya koyduğu tespitleri inceleyecektir. Ayrıca risâlenin meseleye katkı sağlayan özgün yönlerine de işaret edilecektir. Bunların yanı sıra tahkik ve tercümesi de yapılmak suretiyle risâlenin literatüre kazandırılması hedeflenmektedir. İnsan fiilleri ve irâde-i cüzʾiyye hakkında İslam tarihi boyunca birçok yaklaşım neşet etmiştir. Buna paralel olarak bu yaklaşımların birbirinden ayrışma ve ortak noktalarını tespit etmeye ve bunları konumlandırmaya çalışan bir yazım literatürü de gelişmiştir. Çalışmamıza konu olan muhtasar nitelikteki bu risâle ise bu literatürün bir hasılası olarak görülebilir. Müellifin Celâluddin Devvânî (ö. 908/1502), Seyyid Şerif Cürcânî (ö. 816/1413) ve Sadrüşşerîʿa es-Sânî’yi (ö. 747/1346) fiiller konusunda yaygın Mâtürîdî ve Eşʿarî gelenekten farklı şekilde konumlandırması risâlenin dikkat çeken yönlerinden birisidir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İrade-i Cüzʾiyye, Efʿal-i ʿibâd, Ebû Naîm Ahmed el-Hâdimî

Examination, Critical Edition and Translation of Abū Naʿīm Ahmad el-Khādimī’s Risālah Entitled Risālâh fī afʿāl al-ibād

Öz

Our study will examine Abū Naʿīm Ahmad el-Khādimī’s (d. 1160/1744) evaluation of his work on positioning the approaches about human actions through his epistle called Risālâh fī afʿāl al-ʿibād. In addition, the original and contributing aspects of the treatise will be pointed out. In addition to these, it is aimed to bring the risālah into the literature by making the critical edition and translation. Throughout the history of Islam, many approaches have emerged about human actions and partial will (al-irādah al-juzʾiyyah); parallel to this, a writing literature has developed that tries to identify the divergence and common points of these approaches and to locate them in a certain place. This concise epistle, which is the subject of our study, can also be seen as a product of this literature. The author’s positioning and classifying Jalāl al-Dīn al-Dawwānī (d. 908/1502), al-Sayyid al-Sharīf al-Jurjānī (d. 816/1413) and Ṣadr aş-Sharīʿa al-Thānī (d. 747/1346) in terms of actions different from the common Māturīdī and Ashʿarī traditions one of its attractive aspects.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Free Will (al-irādah al-juzʾiyyah), Afʻāl al-ibâd, Abū Naʿīm Ahmad el-Khādimī

Kaynakça

• Abdülhamîd, İrfân. Dirâsâtun fi’l-fırak ve’l-ʿakâʾidi’l-İslâmiyye. Bağdâd: Matbaʿatü’l-İrşâd, 1387/1967.
• Abdülkâhir el-Bağdâdî, Ebû Mânsûr. Usûlü’d-dîn. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1346/1928.
• Ahmed Âsım Efendi. Risâle-i irâde-i cüzʾiyye. İstanbul: Dâru’t-Tıbâʿati’l-Maʿmûre, 1285/1868.
• Âmirî, Ebu’l-Hasan Muhammed b. Yûsuf. Kâsım Tûrhân. İnkâzu’l-beşer mine’l-cebri ve kader. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 1423/2003.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir. Temhîdü’l-evâʾil ve telhîsü’d-delâʾil. thk. İmâduddin Ahmed Haydar. Beyrût: Müessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfe, 1407/1987.
• Birgivî, Muhammed b. Pîr Alî. et- Tarîkatü’l-Muhammediyye ve’s-sîretü’l-Amediyye. thk. Muhammed Rahmetullah Hâfız en-Nedvî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1432/2011.
• Borsbuğa, Mustafa - Borsbuğa, Coşkun. “İrâde-i Cüzʾiyye ve İnsan Fiilleri Hakkında Bir Risâle ve Hâşiyesi: Mûsâ b. Abdullah el-Pehlevânî et-Tokâdî’nin ‘el-İhtimâlâtü’l-vâkiʿa fî efʿâli’l-ibâd’ Adlı Risâlesi ve Ali b. Muhammed b. Hasan er-Rizevî’nin ‘Hâşiye ʿalâ Risâleti’l-ihtimâlâti’l-vâkiʿa fî efʿâli’l-ibâd’ Adlı Hâşiyesi”. ATEBE 4 (Aralık 2020), 57-100.
• Bursevî, Muhammed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i ʿÂmire, 1333/1914.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf (Siyâlkûtî ve Çelebî Hâşiyesiyle Birlikte). thk. Mahmût Ömer ed-Dimyâtî. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1433/2012.
• Çelik, Ahmet. “Ebû Naîm Ahmed el-Hâdimî”. Konya Ansiklopedisi. ed. Mücahit Sami Küçüktığlı. Konya: Konya Kültür A.Ş, 2012.
• Deniz, Gürbüz. İnsan Hürriyetinin Metafizik Temelleri. İstanbul: Litera Yayıncılık, 3. Basım, 2017.
• Devvânî, Celâluddin. “Risâle fî halki’l-aʿmâl”. er-Resâʾilu’l-Muhtâra. thk. Seyyid Ahmed Toyserkânî. 63-76. Isfehân: Kütüphâne-i Umûmî-yi İmâm Emîrü’l-Müʾminîn Alî, 1405/1984.
• Devvânî, Celâlüddin. Şerhu’l-Âkâʾidi’l-azudiyye (Gelenbevî Hâşiyesiyle birlikte). 2 Cilt. Dersaâdet: Matbaa-i Âmire, 1317/1899.
• Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Muhammed b. Muhammed. Kitabu’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammet Arûşî. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları - İSAM Yayınları, 1423/2003.
• Ebû Naîm Ahmed el-Hâdimî. el-Ferâʾidiü’l- lâmiʿa ve’l-kavâʾidü’l-câmiʿa. Kütahya: Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Kütüphanesi, Yazmalar, 846, 173b-198a.
• Ebû Naîm Ahmed el-Hâdimî. Risâle fî efʿali’l-ʿibâd. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Burdur İl Halk, 973/10, 26a-26b.
• Ebû Naîm Ahmed el-Hâdimî. Risâle fî efʿali’l-ibâd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Atıf Efendi, 2844, 46a.
• Ebû Naîm Ahmed el-Hâdimî. Risâle fî hakki’l-elfâzi’l-mecâzî. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1302/1885.
• Ebû Naîm Ahmed el-Hâdimî. Risâle fi’l-ef’âli’z-zârre. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Burdur İl Halk, 949/23, 32b.
• Ebû Naîm Ahmed el-Hâdimî. Risâletu efʿali’l-ibâd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 4164/5, 22b-23a.
• Ebû Naîm Ahmed el-Hâdimî. Tefsîru’l-besmele. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, A. Tekelioğlu, 808, 104b-106b.
• Ebû Azbe, el-Hasan b. Muhsin. Er-Ravzatu’l-behiyye fîmâ beyne’l-Eşâʿira ve’l-Mâtürîdiyye. Haydarâbâd: Mabaatu Meclisi Dâirati’l-Meʿârifi’n-Nizâmiyye, 1322/1904.
• Ebü’l-Muîn en-Nesefî, Meymûn b. Muhammed. Tebsıratu’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed el-Enûr Hâmid Îsâ. 2 Cilt. Kâhire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 1432/2011.
• Ebü’l-Berekât en-Nesefî, Hâfızuddin Abdullah b. Ahmed. Şerhu’l-ʿUmde. thk. Abdullah Muhammed Abdullah İsmâîl. Kâhire: el-Mektetu’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2012/1432.
• Erdemci, Cemaleddin. “İlk Dönem (Hicri 1. Asır) Kader Tartışmaları”. Tezkire: Düşünce, Siyaset, Sosyal Bilim 9/44 (2006), 198-223.
• Esîrîzâde, Abdülbâkî b. Muhammed b. Abdülhalîm el-Bursevî. Risâletu’l-hâkimiyye fi’l-irâdeti’l-cüz’iyye. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, 607, 35a-57a.
• es-Sâdık el-Kayserî. Risâle fî efʿâli’l-ibâd. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Elmalı Halk, 2824, 47b-48a.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmâîl. Maḳâlatu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. thk. Helmut Ritter. Wiesbaden: Franz Stein, 3. Basım, 1400/1980.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Müteahhirîn Dönemi Mâtürîdî Kelâmında İrâdenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-irâdeti’l-cüz’iyye’sinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 41 (2019), 85-129.
• Gümülcinevî, Muhammed b. Ahmed. Risâle fi’l-irâdeti’l-cüzʾiyye ve efʿâli’l-ibâd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3570, 20a-33b.
• Hacı Hasanzâde Efendi. Hâşiye ale’l-Mukaddimâti’l-Erbaʿa. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 1459, 64b-74b.
• Hadimoğlu, Numan. Hadim ve Hadimliler Bibliyografyası. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1. Basım, 1983.
• Halebî, İbrâhîm b. Mustafa el-. el-Lumaʿtu fî tahkîki mebâhissi’l-vucûdi ve’l-hudûs ve’l-kader ve efʿâli’l-ibâd. Kâhşre: Dâru’l-Basâʾir, 1429/2009.
• İbn Kemâl Paşa, Şemsuddin Ahmed b. Süleymân. Mesâʾilu’l-hilâf beyne’l-Eşâʿira ve’l-Mâtürîdiyye. thk. Saîd Abdullatîf Fûde. Ammân: Dâru’l-Feth, 1430/2009.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed. el-Keşf ʿan menâhici’l-edille fî akâʾidi’l-mille. thk. Muhammed Abid el-Câbirî. Beyrût: Merkezü Dirâsâti’l-Vahdeti’l-ʿArabî, 1418/1998.
• Îcî, Adudüddin Abdurrrahman b. Ahmed. el-Mevâkıf fî ʿilmi’l-kelâm. Beyrût: ʿÂlemü’l-Kütüb, 2. Basım, 1327/1999.
• İsmâil el-Hamîdî. Risâle fî irâdeti’l-cüzʾiyye. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, 942/20.
• Karsî, Dâvûd b. Muhammed. Risâle fi’l-ihtiyârâti’l-cüzʾiyye ve’l-irâdâti’l-kalbiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mehmet Asım Bey, 720, 14a-23a.
• Mestçizâde, Abdullah b. Osman b. Mûsâ Efendi. el-Mesâlik fi’l-hilâfiyyât beyne’l-mütekellimîn ve’l-hükemâ. thk. Seyyid Bağçivân. Beyrût: Dâru Sâdır, 1428/2007.
• Pehlevânî, Mûsâ Efendi et-Tokâdî. Risâletu’l-iḥtimâlâti’l-vâkıʿa fî efʿâli’l-ibâd. Ankara Milli Kütüphane, Adana İl Halk Kütüphanesi, 1141/28, 170b-171a.
• Râzî, Fahreddin. el-Muḥassal: Efkârü’l-mütekaddimîn ve’l-müteʾahhirîn min’l-hükemâ ve’l-mütekellimîn. thk. Tâhâ Abdürraûf Saʿd. Kâhire: Mektebetu’l-Külliyyâtil-Ezher, 1411/1991.
• Rizevî, Muhammed b. Hasan. Hâşiye ʿalâ risâleti ihtimâlâti’l-vâkıʿa fî efʿâli’l-ibâd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mehmed Asım Bey, 710, 73b-75a.
• Saçaklızâde, Mehmed Efendi. Risâletu’l-irâdeti’l-cüzʾiyye. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, 306, 1b-8b.
• Sadrüşşerîa es-Sânî, Ubeydullah b. Mesʿûd. Şerhu taʿdîli’l-ulûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Muradmolla, 1333, 95a-201b.
• Sadrüşşerîa es-Sânî, Ubeydullah b. Mesʿûd. et-Tavzîh fî ḥalli ğavâmizi’t-tenkîh. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1435/2014.
• Sadrüşşerîa es-Sânî, Ubeydullah b. Mes‘ûd. et-Tavzîh fî halli ğavâmizi’t-tenkîh. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1996/1416.
• Sarıkaya, Yaşar. Merkez ile Taşra Arasında Bir Osmanlı Âlimi: Ebû Said el-Hâdimî. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2018.
• Sindî, Muhammed b. Abdulhâdî. el-İfâdatu’l-medeniyye fi’l-irâdeti’l-cüzʾiyye. thk. Ali b. Abduh Ali el-Elmâʿî. Riyâd: Mektebetu’r-Rüşd, 1428/2007.
• Şehristânî, Abdulkerim. el-Milel ve’n-Nihal. thk. Muhammed Seyyid Kîlânî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Maʿrife, 1404/1983.
• Şeyhzâde, Abdurrahîm b. Alî. Kitâbu nazmi’l-ferâʾid ve cemʿu’l-fevâʾid fî beyâni’l-mesâʾil elletî vekaʿa fîha’l-ihtilâfu beyne’l-Eşʿariyye ve’l-Mâtürîdiyye fi’l-akâʾid. Mısır, 1317/1899.
• Tâşköprîzâde, Ahmed Efendi. Risâletu’l-kazâ ve’l-kader. thk. Muhammed Zâhid Kâmil Çûl. Köln: Menşûratü’l-Cemel, 1428/2008.
• Teftâzânî, Sa‘deddîn. Şerhu’l-Akāʾidi’n-Nesefiyye. nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekkā. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1408/1988.
• Teftâzânî, Saʿdüddîn. Şerhu’l-Makâsıd. thk. Abdurrrahmân Umeyra. 5 Cilt. Beyrût: ʿÂlemu’l-Kütüb, 2. Basım, 1422/2001.
• Turhan, Kasım. Kelam ve Felsefe Açısından İnsan Fiilleri: Âmirî’nin Kader Risâlesi ve Tercümesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2003.