Osmanlı Matbuatında Önemli Bir Yayın Türü: Özel Kişi ve Kuruluşlarca Hazırlanan Takvimler (1876-1909)

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 1, 269 - 307, 30.06.2022

Muhammet Ali Tuzlu

https://doi.org/10.33718/tid.1066561

Öz

Osmanlı’nın erken dönemlerinden itibaren halkın aşina olduğu, müneccimbaşılar tarafından hazırlanan ve varlığını devletin resmî bünyesinde -saray ve çevresinde- muhafaza eden takvim türü, Batı ile iletişim ve etkileşim sonrasında gelişmeye/çeşitlenmeye başlamıştır. Bu değişimin bir neticesi ve dönem neşriyatının yeni bir üyesi, özel kişi ve kuruluşlarca oluşturulan takvimlerdir. II. Abdülhamid döneminden itibaren matbu takvim sayısında hızlı bir artış meydana gelmiş, Türkçe, Arapça, Fransızca, Sırpça, Ermenice, Rumca, İbranice, İspanyolca, Bulgarca vd. dillerde pek çok takvim hazırlanmıştır. Modern tarih araştırmalarında tarihlendirme yöntemine dair çalışmalar yer almasına rağmen, Osmanlı’da tab‘ edilen takvimleri konu edinen az sayıda inceleme bulunmaktadır. Ayrıca güncel literatürde takvim kavramının çok anlamlı kullanımı, birtakım problemlere de neden olmaktadır. Çalışmamızın temel gayesi, özel kişi ve kuruluşlarca oluşturulan takvimlere yönelik bütünleyici, tasnif edici bilgiler sunabilmek; hazırlandıkları dönem içerisinde önemli bir matbuat türü olduğunu vurgulayabilmektir. Bu doğrultuda öncelikle modern araştırmalarda takvim kelimesinin çok anlamlı kullanımının oluşturduğu problem ortaya konulmaya çalışılmış ve sorunun çözümüne yönelik bir teklif sunulmuştur. Daha sonra takvim, salnâme ve almanak türü eserler arasındaki ilişkiye değinilmiştir. Son olarak Osmanlı arşiv belgeleri ışığında –II. Abdülhamid dönemi ile sınırlandırılarak- özel kişi ve kuruluşlarca takvim neşir hareketliliği incelenmiş, bu eserlerin baskı sayıları, boyut, fiyat ve içeriklerine yönelik birtakım bilgiler sunulmuş, dönem içerisinde hazırlanan takvimlerin listesini içeren bir tablo eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tarih, Osmanlı, Matbuat, Takvim, Salnâme, Almanak.

Kaynakça

• BOA, Babıali Evrak Odası Evrakı [BEO]: 1654/123998, 2302/172583.
• BOA, Dahiliye Nezâreti Mektubi Kalemi [DH.MKT]: 376/16, 618/24, 618/45, 624/85, 627/37, 604/80.
• BOA, İrade Dahiliye [İ. DH]: 797/64680, 1264/99297.
• BOA, İrade Taltifat [İ. TAL]: 17/53, 45/5.
• BOA, Mabeyn-i Hümayûn İradeleri [MB. İ]: 59/1, 59/6.
• BOA, Maârif Nezâreti Mektubi Kalemi [MF.MKT]: 16/14, 24/61, 31/18, 33/113, 41/6, 240/52, 102/1, 104/1, 668/9, 43/122, 44/133, 59/94, 104/1, 560/6, 242/14, 788/30, 714/7, 738/7, 136/50, 139/5, 1051/18, 717/38, 563/13.
• BOA, Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı [Y. MTV]: 179/132, 37/126, 76/44, 91/23.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı [Y.PRK.BŞK]: 60/109.
• Bâb-ı Seraskerî Levâzımat-ı Umûmîye Dairesi. Takvim-i Hamîd (Osmanlı Cep Takvimi) 1310. Dersaadet: Matbaa-i Safa ve Enver, 1892.
• Ebü’l-Feridun, Ahmed Remzi. Takvim-i Kebîr 1307. Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye, 1889.
• Edib, Ahmed – Macit, Ahmed. Takvim-i Bahar 1305-1306. Dersaadet: Kaspar Matbaası,1887.
• Hilmi, Halil. Takvim-i Asr 1302. Dersaadet: Süleyman Halid Matbaası, 1885.
• İhsan, Mehmed. Yeni Takvim 1307. Dersaadet: Garabet Matbaası, 1889.
• Kâtip Cemil. Osmanlı Takvimi 1308. Dersaadet: Âlem Matbaası, 1890.
• M. İzzet. Takvim-i Dersaadet 1314. Dersaadet: Kitapçı Karabet, 1896.
• M. Süreyya. Yeni Askerî Cep Takvimi 1327. Dersaadet: Artin Asadoryan Matbaası, 1908.
• Necatî-Memduh Biraderler. Muhtıralı Takvim-i Saadet 1334. Dersaadet: Necatî- Memduh Biraderler, 1916.
• Refik, Ahmed. Takvim-i Marifet 1311-1312. Dersaadet: Nişan Berberyan Matbaası, 1893.
• Remzi, Hüseyin. Takvim-i Remzî 1316. Dersaadet: Matbaa-i Hüseyin Remzi, 1898.
• Rüşdü, Süleyman. Takvim-i Devvâr ve Tarih-i Selâsetü’l-Ahbâr. Dersaadet: Abdüllatif Efendi Matbaası, 1303–1886.
• Süleyman, Mehmed Avânzâde. Musavver ve Mükemmel Yeni Takvim-i Maârif 1310-1311. İstanbul: Kitapçı Kaspar, 1893.
• Tahsin, Hasan. Takvim-i Ahkâb 1317. Dersaadet: Arif Efendi Matbaası, 1899.
• Tevfik, Ebüzziyâ Mehmed. Nevsâl-ı Marifet 1306. İstanbul: Matbaa-i Ebüzziyâ,1888
• ---------------. Nevsâl-ı Marifet 1307. İstanbul: Matbaa-i Ebüzziyâ, 1889.
• ---------------. Rebî-i Ma’rifet 1299. İstanbul: Matbaa-i Ebüzziyâ, 1881.
• ---------------. Rebî-i Ma’rifet 1303. İstanbul: Matbaa-i Ebüzziyâ, 1885.
• ---------------. Salnâme-i Ebüzziyâ 1296-1297. İstanbul: Mihran Matbaası, 1878.
• ---------------. Salnâme-i Hadîka. İstanbul: Matbaa-i Hadika, 1873.
• ---------------. Takvim-i Ebüzziyâ 1310-1311. İstanbul: Matbaa-i Ebüzziyâ, 1892.
• ---------------. Takvimü’n Nisâ 1317-1318. İstanbul: Matbaa-i Ebüzziyâ, 1900.
• Vassaf, Hüseyin. Nevsâl-ı Asr 1314. Dersaadet: Matbaa-i Asr, 1897.
• Ahmed Cevdet Paşa. Takvîmü’l- Edvâr. Dersaadet: Matbaa-i Ebüzziyâ, 1300–1883.
• ---------------. Takvimü’l-Edvâr (Takvimler). Ankara: Gündoğan, 1996.
• Ahmed Şakir Paşa. Takvim-i Nücûmi. Dersaadet: Matbaa-i Ebüzziyâ, 1306–1889
• Akgür, A. Necati. “Takvim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/487-490. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Aksu, Belgin Tezcan. “Sekizinci Yüzyıldan Günümüze Takvimlerimiz”. Uluslararası Türkçe Lehçe Araştırmaları Dergisi 2/1 (2018), 382-413.
• Assman, Jan. Kültürel bellek: Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik. çev. Ayşe Tekin. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2015.
• Aydüz, Salim. “İslâm Medeniyetinde Takvimler”. Yedikıta 1/60 (2013), 52-59.
• Bilgin, Aydın. “Salnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/51-54. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Birinci, Ali. “Osmanlı Devleti’nde Matbuat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Medhal”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 4/7 (2006), 291-349.
• ---------------. Tarihin Hududunda: Hatırat Kitapları, Matbuat Yasakları ve Arşiv Meseleleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Ceylan, Ayhan. “Tanzimat Dönemi Osmanlı Basım ve Yayımında Hukukî Düzen (1839-1876)”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları 1 (2006), 139-155.
• Cezayirlioğlu, Haldun. “Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Hazırlanmış Cep Takvimleri”. Erişim 25 Mayıs 2021. http://www.halduncezayirlioglu.com/2016/02/osmanli-imparatorlugu-donemi-cep-takvimleri/
• ---------------. “Osmanlı Belgelerine Göre Hazırlanan Takvimlerin Tab ve Neşir Süreci”. Erişim 25 Mayıs 2021. http://www.halduncezayirlioglu.com/2012/10/osmanli-belgelerine-gore-hazirlanan-takvimlerin-tab-ve-nesir-sureci/
• Çakmak, Cihan. “Karamanlı Türkçesine Genel Bir Bakış Denemesi”. I: Uluslararası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Nevşehir Üniversitesi Yayınları, 2012, 221-241.
• Demirel, Fatmagül. “Osmanlı Devleti’nde Kitap Basımının Denetimi”. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları 5 (2012), 89-104.
• Deringil, Selim. İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909). çev. Gül Çağalı Güven. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002.
• Dığıroğlu, Filiz. “II. Abdülhamid Dönemi Matbuat Politikaları: Mushaf Basımı ve Dinî Neşriyat”, Sultan II. Abdühamid Han ve Dönemi, ed. Fahrettin Gün-Halil İbrahim Erbay (İstanbul: TBMM. Basımevi, 2017).
• Dilbaz, Mahmut. Dindar Modern İtaatkâr Sultan II. Abdülhamid’in Eğitim Politikalarında İslâm Meselesi. İstanbul: Dergâh, 2021.
• Dönmez, Refik (ed.). Osmanlı Modernleşmesi. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2019.
• Gür, Âlim. Ebüzziyâ Tevfik’in Hayatı, Dil, Edebiyat, Basın, Yayın ve Matbaacılığa Katkıları. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1990.
• ---------------. Ebüzziyâ Tevfik’in Hayatı, Dil, Edebiyat, Basın, Yayın ve Matbaacılığa Katkıları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• İskit, Server. Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları. Ankara: Başvekâlet Basın Yayın Umum Müdürlüğü Yayınları, 1943.
• ---------------. Türkiye’de Matbuat Rejimleri. İstanbul: Matbuat Umum Müdürlüğü Neşriyatı, 1939.
• ---------------. Türkiye’de Neşriyat Hareketleri Tarihine Bakış. İstanbul: Devlet Basımevi, 1939.
• Kara, İsmail. “Halife, Sultan, İmparator – II. Abdülhamit Devrinde Din ve Siyaset Meselelerine Dair Birkaç Not”. Ötekilerin Peşinde – Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan. haz. Mehmet Öz-Fatih Yeşil. 463-486. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Karataş, Talat. Salnâme-i Hadika ve Salnâme-i Ebüzziya’nın Transliterasyonu. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Le Bon, Gustave. Kitleler Psikolojisi. İstanbul: Beyazıt, 2016.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Yeniçağlar Anadolu’sunda İslâm’ın Ayak İzleri: Osmanlı Dönemi. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2016.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.
• Palalı, İlhan. “Osmanlı Salnâmeleri ve Tarih Araştırmalarındaki Kaynak Değeri”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (2010), 1-14.
• Sibel Yazıcı - Ahmet Yaramış. “Osmanlı Devleti’nde Miladi Esaslı Takvim; Takvim-î Garbî’nin Kabulü”. Journal of Turkish Studies 14/3 (2019), 1897-1915.
• Sütçü, Tevfik. “Sosyal Bilimlerde Araştırma Kaynağı Olarak Almanaklar, Salnâmeler ve Yıllıklar”. İlmî Araştırmalar 18 (2004) 79-92.
• Şemseddin Sami. Kâmûs-ı Türkî. Sahhaflar Kitap Sarayı, 2017.
• Şen, Ahmet Tunç. Astrology in the Service of the Empire: Knowledge, Prognostication, and Politics at the Ottoman Court, 1450s–1550s. Chicago: The University of Chicago, Near Eastern Languages And Civilizations, Doktora Tezi, 2016.
• ---------------. “Rasattan Takvime: XV/XVI. Yüzyıl Osmanlı Dünyasında Astrolojinin Yeri Üzerine Bazı Gözlemler”. Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: İstanbul’un Fethinden Süleymaniye Medreselerinin Kuruluşuna Kadar. ed. Ömer Mahir
• Alper - Mustakim Arıcı. İstanbul: Klasik, 2015.
• Şerifoğlu, Ömer Faruk. “Unutulmaz Efsane! ‘1873-1969’ Ebüzziya Takvimleri”, Cogito 1/22 (2000).
• TDK, Türk Dil Kurumu. “Takvim”. Erişim 25 Mayıs 2021. https://sozluk.gov.tr/
• Türesay, Özgür. “An Almanac For Ottoman Women: Notes On Ebuzziya Tevfık’s Takvimu’n- Nisâ (1317/1899)”. A Social History of Late Ottoman Women: New Perspectives. ed. Anastasia Falierou - Duygu Köksal. Leiden: E. J. Brill, 2013.
• Unat, Yavuz. “İslâm’da ve Türklerde Zaman ve Takvim”. Türk Dünyası, Nevruz Ansiklopedisi. ed. Öcal Oğuz. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Yüksel, Ahmet. “Osmanlı’da Zamanı Anlamak: “Duvar Takvimlerinin Basım ve Yayımı Üzerine Bazı Bilgiler"”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 3/12 (2010), 502-516.
• Ziyad Ebüzziyâ. “Ebüzziyâ Mehmed Tevfik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/373-374. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.