A Formal Structure in Ottoman Perıod Arab Poetry: Tatriz

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 169 - 194, 31.12.2023

Mehmet Zahid Çokyürür

https://doi.org/10.33718/tid.1375724

Öz

Tatrîz, which is included in the category of artistic arts in Arabic literature, first appeared on the stage of history as one of the six arts mentioned by Abu Hilal al-Askerî (d. after 400/1009). In the ongoing process, it has undergone a significant change and transformation in terms of its nature. The historical serencam of art; In the first place, it developed as the ordering of words that are equivalent in prostration and meter before the rhyme, then listing more than one mubtada at the beginning of the word and listing an adjective in the news part in a way that is harmonious in meaning with the number of mubtadas. Although these early forms of tatrîz were applied especially in Arabic poetry of the Ottoman period, a new identity, also called teşcîr, which is defined as the reading of the beginning parts of the poem lines with the letters of a person's name or identity, has become abundantly encountered in poetry. This genre, which is mainly adapted to ghazal and sometimes eulogy-type poems, has been postponed, along with other literal arts, by some modern Arab literati on the grounds that the meaning is sacrificed to the wording or the richness and depth of the meaning are relegated to the background. The main theme of this research is the tatrîz texture in Aap poetry of the Ottoman period, and in the research, the new generation tatrîz character of the period was determined and the negative perspective against literal arts such as tatrîz art was evaluated specifically in this art.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Arabic Poetry, Ottoman Period, Tatrız, Acrostic

Osmanlı Dönemi Arap Şiirinde Formel Bir Yapı: Tatrîz

Öz

Arap edebiyatında bedîî sanatlar kategorisinde yer alan tatrîz, ilk kez Ebû Hilâl el-Askerî’nin (ö. 400/1009’dan sonra) söz ettiği altı sanattan birisi olarak tarih sahnesine çıkmıştır. Devam eden süreçte ise mahiyet itibariyle kayda değer bir değişim dönüşüm geçirmiştir. Sanatın tarihi serencamı; ilk etapta secide ve vezinde denk olan kelimelerin kafiyeden önce sıralanması, daha sonra sözün baş tarafında birden fazla mübtedanın sıralanıp haber kısmında bir sıfatın mübtedalar sayısınca manayla da ahenkli olacak şekilde sıralanması olarak gelişmiştir. Özellikle Osmanlı dönemi Arap şiirinde tatrîzin bu öncül şekilleri uygulanmakla birlikte şiir dizelerinin baş kısımlarının bir şahsın isim veya künyesinin harfleriyle okunması şeklinde tanımlanan ve adına teşcîr de denilen yeni bir kimliğine daha şiirlerde bolca rastlanır olmuştur. Ağırlıklı olarak gazel, bazen de methiye türü şiirlere uyarlanan bu tür, diğer başka lafzî sanatlarla birlikte kimi modern dönem Arap edebiyatçılarınca anlamın lafza kurban edildiği veya mana zenginlik ve derinliğinin ikinci plana atıldığı gibi gerekçelerle ötelenmiştir. Bu araştırmanın ana temasını Osmanlı dönemi Aap şiirindeki tatrîz dokusu oluşturmakta olup, araştırmada dönemin yeni nesil tatrîz karakteri tespit edildiği gibi tatrîz sanatı gibi lafzî sanatlara karşı olan negatif bakış açısı bu sanat özelinde değerlendirmeye alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Arap Şiiri, Osmanlı Dönemi, Tatrîz, Akrostiş

Kaynakça

• Abdunnûr, Cebbûr. el-Mu‘cemü’l-edebî. Beyrut: Dâru’l-‘Ilm li’l-Melâyîn, 2. Basım, 1984.
• Abdürrezzâk Baʿlî. “Zâhiratü’t-tatrîz beyne’ş-şiʿri’l-arabiyyi’l-fasîh ve’ş-şiʿri’l-bedeviyyi’l-cezâirî”. Mecelletü’l-âdâb ve’l-lügât ve’l-ʿulûmi’l-insâniyye 3/6 (2020), 154-200.
• Akkâd, Abbâs Mahmûd. el-Fuṣûl. Kâhire: Müessesetu Hendâvî li’t-Ta’lîm ve’s-Sekâfe, 2013.
• Altûncî, Muhammed. el-Mu‘cemü’l-mufassal fi’l-edeb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 1999.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillah. es-Sınâʿateyn. thk. Ali Muhammed el-Becâvî ve Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿUnsuriyye, 1419.
• Avvâd, el-Cevvâd el-Hûrî Pûls. el-ʿİkdü’l-bedîʿ fî fenni’l-bedîʿ. Beyrut: el-Matba‘atü’l-ʿUmûmiyye el-Kâtûlîkiyyee, 1881.
• Bâşâ, ʽUmer Mûsâ. Târîhu’l-edebi’l-ʽarabî el-ʽasru’l-ʽusmânî. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 1. Basım, 1989.
• Bekrecî, Kâsım b. Muhammed. Ḥilyetü’l-ʿİḳdi’l-bedîʿ fî medḥi’ş-şefîʿ. Halep, 1876.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâhu tâcu’l-luğa ve sıhâhu’l ‘arabiyye. thk. Ahmed Abdülğafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ilm li’l-Melâyîn, 1987.
• Dayf, Şevkî. el-Belâġa: Teṭavvür ve târîḫ. Kâhire: Dâru’l-Ma‘ârif, 9. Basım, 1965.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatı Tarihi (Osmanlı Dönemi). Kayseri: Orka Matbaacılık, 2015.
• Ebü’l-Fadl, Muhammed Halîl b. Ali Murâd el-Huseynî. Silkü’d-dürer fî aʿyâni’l-karni’s-sânî ʿaşar. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 3. Basım, 1988.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahman el-Halîl b. Ahmed. Kitâbu’l-‘ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî-İbrahim es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl, ts.
• Habenneke, Abdurrahman b. Hasen. el-Belâgatu’l-ʿarabiyye. 2 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1. Basım, 1996. Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Bediʿ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/320-322. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992.
• Halebî, Necmüddîn Ahmed b. İsmâîl b. el-Esîr. Cevherü’l-kenz telhîsu Kenzi’l-berâʿa fi’l-edevâti zevi’l-yerâʿa. thk. Muhammed Zağlûl Sellâm. İskenderiye: Münşe’etü’l-Maʿârif, ts.
• Hâvî, Îlîyya. Fennü’l-vasf ve tetavvuruhu fi’ş-şi‘ri’l-‘arabî. 2 Cilt. Beyrut: Menşûrâtü Dâru’ş-Şarki’l-Cedîd, 1. Basım, 1959.
• Heddâra, Muhammed Mustafâ. Dirâsât fi’l-edebi’l-ʽarabiyyi’l-hadîs. Beyrut: Dâru’l-ʽUlûmi’l-ʽArabiyye, 1. Basım, 1990.
• Hımsî, Na‘îm. Nahve fehmin cedîdin munsıfîn li edebi’d-düveli’l-mütetâbi‘ati ve târîhihî. 2 Cilt. Dımeşk: Müdîriyyetü’l-Kütüb ve Matbû‘atü’l-Câmi‘iyye, 1981. Basım, ts.
• Hillî, Safiyyüddîn Abdülazîz b. Serâyâ Safiyyüddîn Abdülazîz b. Serâyâ Aliyyü’s-Senbesî. Şerhu’l-Kâfiyeti’l-bedîʿiyye fî ʿulûmi’l-belâğa ve mehâsini’l-bedîʿ. thk. Nesîb Neşâvî. Beyrut: Dâru Sâdir, 2. Basım, 1992.
• İbn Abbâd, Ebü’l-Kāsım el-Mu‘temid-Alellah Muhammed. Dîvânü’l-Mu‘temid b. ‘Abbâd. thk. Hâmid Abdülmecîd-Ahmed Ahmed Bedevî. Kâhire: Matba‘atü Dâri’l-Kütübi’l-Mısriyye, 3. Basım, 2000.
• İbn Ebi’l-İsbaʿ, Abdulazîm el-ʿAdvânî. Tahrîru’t-tahbîr fî sınâʿati’ş-şiʿri ve’n-nesri ve beyâni iʿcâzi’l-Kur’ân. thk. Hafnî Muhammed Şeref. el-Cumhûriyyetü’l-Arabiyyetü’l-Müttehıde, ts.
• İbn Hicce, Takyüddîn Ebûbekr b. Alî el-Hamevî. Hizânetü’l-edeb ve gâyetü’l-ereb. thk. ‘İsâm Şakyû. 2 Cilt. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 2004.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Bekr. el-Fevâidü’l-müşevvık ilâ ʿulûmi’l-Kur’ân ve ʿilmi’l-beyân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1327.
• İbn Ma‘sûm, Sadrüddîn Alî Hân b. Nizâmiddîn el-Medenî. Envâru’r-rebîʿ fî envâʿi’l-bedîʿ. thk. Şâkir Hâdî Şükr. Bağdat: Matbaʿatu’n-Nuʿmân-en-Necefü’l-Eşref, 1. Basım, 1969.
• İbn Maʿsûm, Sadruddîn el-Medenî b. Ahmed Nizâmüddîn el-Huseynî. Sülâfetü’l-ʿasr fî mehâsini’ş-şuʿarâi bi külli mısr. Mısır: Mektebetü’l-Hancî, 1. Basım, 1906.
• İbn Tabâtabâ, Ebu’l-Hasen, Muhammed b. Ahmed. ‘İyâru’ş-şi‘r. thk. Abdülazîz b. Nâsır el-Mâni‘. 1 Cilt. Kâhire: Mektebetu’l-Hâncî, ts.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Feth Ziyâüddîn Nasrullāh b. Muhammed. Kifâyetü’t-tâlib fî nakdi kelâmi’ş-şâʿiri ve’l-kâtib. thk. Nurî el-Kıysî, Hatem ed-Dâmin, Hilâl Nacî. Kâhire: Mektebetü’ş-Şâʿir Şefîk Cebrî, ts.
• İbnü’n-Nâzım, Bedrüddîn İbn Mâlik. el-Mısbâh fi’l-meʿânî ve’l-beyân ve’l-bedîʿ. thk. Hüsnî Abdülcelîl Yûsûf. Cemâmîz: Mektebetü’l-Âdâb, ts.
• Karataş, Turan. Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Yedi Gece Kitapları, 2001.
• Kayravânî, Ebû ‘Alî el-Hasen b. Raşîk. el-‘Umde fî mehâsini’ş-şı‘ri ve âdâbih. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Dâru’l-Cîl, 5. Basım, 1981.
• Kazvînî, Ebu’l-Meʿâlî Celâlüddîn Muhammed b. Abdirrahmân. el-Îdâh fî ʿulumi’l-belağa. thk. Muhammed Abdulmunʿim Hafâcî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 3. Basım, ts.
• Kîlânî, Muhammed Seyyid. el-Edebü’l-Mısrî fî zılli’l-hukmi’l-ʽusmânî. Kâhire: Dâru’l-Fercânî, 1965. Komisyon. Arşîfu multekâ ehli’l-hadîs - 3. 94 Cilt, 2008.
• Kudâme b. Ca‛fer, Ebu’l-Ferec b. Kudâme. Nakdü’ş-şiʽr. İstanbul: Matbaʽatu’l-Cevâib, 1302.
• Matlûb, Ahmed. Muʽcemu’l-mustalahati’l-belâğıyye ve tatavvuruhâ. Lübnân: Mektebetu Lübnân, 2007.
• Muhammed, Sirâcüddîn. el-Ğazelü fi’ş-şiʽri’l-ʽarabî. Beyrut: Dâru’r-Râtibi’l-Camiʽiyye, ts.
• Muhibbî, Muhammed Emîn b. Fadlullah ed-Dımeşkî el-. Hulâsatü’l-eser fî aʿyâni’l-karni’l-hadî aşar. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, ts.
• Muhibbî, Muhammed Emîn b. Fadlullah ed-Dımeşkî. Nefhatü’r-rayhâne ve raşhatü tılâi’l-hâne. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 6 Cilt. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1. Basım, 1969.
• Muhibbî, Muhammed Emîn b. Fadlullah ed-Dımeşkî. Zeylü Nefhati’r-rayhâne. thk. Ahmed ‘İnâye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 2005.
• Müeyyed-billâh, Yahyâ b. Hamza el-ʽAlevî. et-Tırâzu li esrâri’l-belâğa ve ʽulûmi hakâiki’l-iʽcâz. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿUnsuriyye, 1. Basım, 1423.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’s-sahîhi’l-muhtasar. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Nâblusî, Abdülganî b. İsmâil. Nefeḥâtü’l-ezhâr ʿalâ Nesemâti’l-esḥâr fî medḥi’n-nebiyyi’l-muḫtâr. Dımeşk: Nehcü’s-Savâb, 1882.
• Nedîm, Abdullah. Mecelletü’l-üstâz. Mısır: Dâru Kütüphâne li’n-Neşr ve’t-Tevzî, 1. Basım, 1985.
• Nüveyrî, Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. 33 Cilt. Dâru’l-Kutub ve’l-Vesâikı’l-Kavmiyye, 1. Basım, 1423.
• Öznurhan, Halim. “Tatrîz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/172-173. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.
• Sübkî, Ahmed b. Ali Ebû Hâmid Behâüddîn. ʿArûsü’l-efrâh fî şerhi telhîsi’l-miftâh. thk. Abdülhamîd Hendâvî. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye li’t-Tıbâʿati ve’n-Neşr, 1. Basım, 2003.
• Süyûtî, el-Hâfız Celâlüddîn Abdürrahmân. Şerhu ʿukûdi’l-cümân fî ʿilmi’l-meʿânî ve’l-beyân. Dâru’l-Fikr, ts. Şeyh Emîn, Bekrî. Mutâle‘ât fi’ş-şi‘ri’l-memlûkî ve’l-usmânî. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1986.
• Tabâne, Bedevî. Muʿcemü’l-belâğati’l-ʿarabiyye. Beyrut: Dâru’l-Menâra, 3. Basım, 1988.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer. el-Mutavvel şerhu Telhîsı Miftâhu’l-ʿulûm. thk. Abdülhamîd Hendâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 3. Basım, 2013.
• Üsâme b. Münkız, Ebu’l-Muzaffer Müeyyedü’d-devle Mecdüddîn. el-Bediʿu fî nakdi’ş-şiʿr. thk. Ahmed Ahmed Bedevî-Hâmid Abdülmecîd. el-Cumhûriyyetü’l-Arabiyyetü’l-Müttehıde, ts.
• Vehbe, Mecdî-Mühendis, Kâmil. Muʽcemu’l-mustalahâti’l-ʽarabiyye fi’l-luga ve’l-edeb. Beyrut: Mektebetu Lübnân, 2. Basım, 1984.
• Yalar, Mehmet. Hazırlayıcı Faktörleri Işığında Modern Arap Edebiyatına Giriş. Bursa: Emin Yayınları, 2009. Yazıcı, Hüseyin. “XVII. Asır Arap Edebiyatının Kısa Bir Değerlendirilmesi ve Hızır b. Muhammed el-Amasi”. Nüsha Yaz (2001), 55-70.
• Zermût, Abdüssettâr Huseyn Mebrûk. Kitâbü’t-tibyân ve’l-beyân li’l-İmâmî’t-Tîbî el-müteveffâ sene 743 tahkîkan ve dirase. Mısır: Câmi‘atü’l-ezher külliyyetü’l-lügati’l-‘arabiyye, Risâle Duktûra, 1977.
• Zeydan, Curcî. Târîhu âdâbi’l-luğati’l-‛arabiyye. Kâhire: Müessesetü Hendâvî, 2017.
• Zeyyât, Ahmed Hasen. Târîhu’l- edebi’l-‛arabî li’l-medârisi’s-sâneviyyeti ve’l-‛ulyâ. Kâhire: Dâru Nehdati Mısr, ts.