Van Çevresindeki (Doğu Türkiye) Urartu Yerleşim Merkezlerinde (Van Kalesi, Aşağı ve Yukarı Anzaf, Çavuştepe, Ayanis, Toprakkale, Zivistan, Keçikıran, Aliler, Körzüt ve Menua Kanalı Tarihi Yerleri) Kullanılan Kayaçlara İlişkin Petrografik Gözlemler

Yıl 2021, Cilt: 64 Sayı: 2, 199 - 222, 17.01.2021

Asli Karabaşoğlu , Özgür Karaoğlu , Rıfat Kuvanç

https://doi.org/10.25288/tjb.754716

Cited By: 1

Öz

Van ve yakın çevresi, tarihin en erken dönemlerinden itibaren birçok uygarlığın izlerini taşıyan yerleşimlere sahip önemli bir bölgedir. Bu bölgedeki uygarlıklardan geriye kalan en görkemli kalıntılar MÖ 9. yüzyılın ortalarından itibaren Van merkezli olarak kurulmuş olan Urartu Krallığı’na aittir. Urartu Krallığı’nın başkenti Van Gölü’nün hemen doğu kıyısında yükselen Van Kalesi Kayalıklarında kurulmuş olan Tuşpa’dır (Van Kalesi). Urartu Krallığı’nın başkenti Tuşpa’nın yanı sıra çok sayıda kale, kent yerleşimi, içinde baraj ve kanalların da bulunduğu çok sayıdaki diğer mimari projelerden geriye kalan mimari kalıntılar, Van Gölü’nün doğu kesiminde yoğun bir biçimde gözlenmektedir. Bu merkezi bölgenin jeolojik yapısını göz önüne aldığımızda, Tuşpa’nın, bölgenin temel kayalarını oluşturan Bitlis Metamorfikleri, Üst Kretase ofiyolitleri ve ‘‘Tersiyer’’ yaşlı denizel çökeller ve karasal kayaçlardan oluşan Van Formasyonu üzerine kurulduğu görülmektedir. Bu çalışma; Urartu Krallığı’na ait Van Kalesi, Çavuştepe, Ayanis, Toprakkale, Zivistan, Keçikıran Kalesi, Körzüt Kalesi ve Menua Kanalı’nda yapı malzemesi olarak kullanılan doğal taş türlerini oluşturan kayaçların petrografik özelliklerini belirlemek ve litolojik sınıflamasını yapmak, ayrıca bu doğal taşların, hangi ocaklardan çıkarıldıklarına dair jeolojik kökenlerinin tespitine yönelik olarak yaklaşımlarda bulunmak amacıyla gerçekleştirilmiştir. Bu amaç doğrultusunda Urartu yerleşim merkezlerindeki mimari yapılarda ve kalıntılarında kullanılan doğal taşlardan temsili örnekler alınmış ve bu örneklerin ince kesitleri hazırlanarak, polarizan petrografi mikroskobunda incelenmiş ve petrografik özellikleri tayin edilerek litolojik olarak sınıflandırılmıştır. Urartu yerleşimlerindeki mimari yapı grupları incelendiğinde farklı türde yapı malzemelerinin kullanıldığı görülmektedir. Bu yapıların inşa edilmesinde kullanılan doğal taşların kayaç türleri genel olarak magmatik ve sedimanter kökenliler olarak iki ana grup altında sınıflandırılmıştır. Van Gölü Havzası’ndaki merkezlerde, ana yapı malzemesi olarak kullanılan doğal taşlarda kireçtaşı, traverten ve kumtaşı türündeki sedimanter kökenli kayaçlar kullanılmıştır. Van Gölü’nün kuzey ve batısında yer alan merkezlerde ise gabro, bazalt, andezit ve serpantinit türündeki magmatik kayaçlar daha yoğun olarak tercih edilmiştir. Urartu merkezlerinde kullanılan doğal taş kaynak alanlarının tespiti konusunda ise Urartular’ın öncelikle en yakındaki ocaktan malzeme temini yaptıkları gözlenmektedir. Bu kaynak kullanımı, özellikle yapının üzerinde inşa edildiği kayalık veya yakındaki başka bir bölgede de mümkün olabilmektedir. Ancak özellikle çivi yazıtlarında ve tapınak gibi anıtsal mimari yapılarda kullanılan yapı malzemeleri doğrultusunda ise uzak kaynaklardan da doğal taş temininin gerçekleştiği görülmektedir. Bölgenin jeolojisi dikkate alındığında ve yapılan incelemeler doğrultusunda, Urartu merkezlerindeki mimari yapı ve kalıntılara ait doğal taşlardan, magmatik kökenlilerden kireçtaşlarının Van Gölü’nün kuzey ve batısında yer alan bölgelerden; sedimanter kökenlilerden kireçtaşlarının Erçek Gölü’nün güney kesiminden, travertenlerin ise Edremit bölgesindeki ocaklardan getirilmiş olduklarına işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Van, doğal taşlar, kaleler, mimari yapılar, petrografi, Urartu Krallığı

Destekleyen Kurum

Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi

Proje Numarası

2012-SOB-D041

Teşekkür

Van Gölü Havzası’ndaki Urartu merkezlerinden elde edilen taş örneklerinin sınıflandırılmasını amaçlayan ince kesit çalışmaları Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Rıfat Kuvanç tarafından yapılan “Urartu Mimarisinde Malzeme ve Teknik” isimli doktora çalışması kapsamında, Van Müze Müdürlüğü’nün izni ile gerçekleştirilmiştir. Söz konusu doktora tez çalışması Yüzüncü Yıl Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Biriminin 2012-SOB-D041 No’lu projesi ile desteklenmiştir. Bölgede arkeolojik kazı çalışmalarının gerçekleştirildiği Van Kalesi ile Ayanis Kalesi’ndeki örnekler üzerinde çalışma yapılmasına izin veren Eski Van Şehri, Kalesi ve Höyüğü kazı başkanı Doç. Dr. Erkan Konyar ile Ayanis Kalesi kazı başkanı Prof. Dr. Mehmet Işıklı’ya teşekkür ederiz.

Petrographic Observations Related to Rocks used in Urartu Settlements (Van Castle, Aşağı and Yukarı Anzaf, Çavuştepe, Ayanis, Toprakkale, Zivistan, Keçikıran, Aliler, Körzüt and Menua Canal Historical Sites) around Van (Eastern Turkey)

Öz

Van and its vicinity have been a prominent region with settlements recording many civilizations since the earliest periods in history. The most stunning remains of civilizations in this region belong to the Urartian Kingdom, which was established in the centre of Van from the middle of the 9th century BC. The capital city of the Urartian Kingdom was Tushpa (Van Castle), which was established on the Van Castle rock cliffs rising on the eastern shore of Lake Van. In addition to Tushpa, the capital of the Kingdom of Urartu, the architectural remains of many castles, urban settlements, and other architectural structures, including dams and water canals, are extensively observed in the eastern part of Lake Van. Considering the geological structure of this central region, it appears that the Kingdom’s settlements and architectural structures were founded on the Van formation, which consists of Bitlis Metamorphics, Upper Cretaceous Ophiolites and Tertiary deep-sea sediments that form the basement rocks in the region. This study was carried out to determine petrographic characteristics and classify rock types of natural stones used as building materials in Van Castle, Çavuştepe, Ayanis, Toprakkale, Zivistan, Keçikıran Castle, Körzüt Castle and Menua Canal belonging to the Urartian Kingdom. A secondary purpose was to use a geological approach to determine the quarries from which they were extracted. For this purpose, representative natural stone samples were taken from the architectural structures and their remains in the settlement centres of Urartian Kingdom in order to prepare rock thin sections of natural stone samples. The thin sections were examined under polarising petrographic microscope to determine petrographic features and classify the rock types. When the architectural building groups in Urartian settlements are examined, different natural stones were mostly used as building materials. The rock types of these natural stones used in construction of these structures are generally classified under two main groups as igneous and sedimentary origin. Sedimentary rock types such as limestone, travertine and sandstone were preferred as the main building material in settlement centres around the Lake Van Basin. Additionally, igneous rocks types such as gabbro, basalt, andesite and serpentinite were preferred more intensely in centres which are located around the north and western part of Lake Van. At the point of determining the sources of rock types used as natural stone building materials in the Urartian centres, it was concluded that Urartu primarily supplied those materials from the nearest quarry sites. The use of this material is also possible especially from rocky or other nearby areas on which the structure was built. However, in line with the materials used in cuneiform inscriptions and monumental architectural structures such as temples, etc, the supply of building materials was also provided by distant sources. Considering the geology of the region, it is suggested that essential findings were obtained showing that igneous rocks were brought from the areas north and west of Lake Van, while sedimentary rocks are represented by limestones from the southern part of Lake Erçek, and travertine rocks from quarries in the Edremit region.

Anahtar Kelimeler

Architectural structures, castles, natural stones, petrography, Urartian

Proje Numarası

2012-SOB-D041

Kaynakça

• Açlan, M., Oyan, V. & Köse, O. (2020). Petrogenesis and the evolution of Pliocene Timar basalts in the east of Lake Van, Eastern Anatolia, Turkey: A consequence of the partial melting of a metasomatized spinel–rich lithospheric mantle source. Journal of African Earth Sciences, 168, Article 103844. https://doi.org/10.1016/j.jafrearsci.2020.103844.
• Belli O. (2000). Urartu Krallığı Döneminde Van Bölgesi'nde İşletilen Taş Ocakları ve Atölyeleri. Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999) (s. 415-422).
• Belli, O. (2003). Van-Aşağı ve Yukarı Anzaf Urartu Kaleleri Kazısı: Bir Ara Değerlendirme (1991-2002). Colloquium Anatolicum, II (s. 1-49). Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları.
• Burney, C. A. (1957). Urartian Fortresses and Towns in Van Region. Anatolian Studies, 7, 37-53.
• Burney, C. A. & Lawson, G. R. J. (1960). Measured Plans of Urartian Fortresses. Anatolian Studies, 10, 177-196.
• Çilingiroğlu, A. (2004). How was an Urartian Fortress Built?. In A. Sagona (Ed.), A View from the Highlands: Archaeological Studies in Honour of Charles Burney (Ancient Near Eastern Studies) (pp. 205-231). Peeters Publishers.
• Çilingiroğlu, A. (2011). Ayanis Kalesi. K. Köroğlu, E. Konyar (Ed.ler), Urartu: Doğu’da Değişim (s. 338-365). Yapı Kredi Yayınları.
• Karabıyıkoğlu, M., Aras, O., Beşikçi, B. ve Işıklı, M. (2019). Ayanis Kalesi Taşlarının Kaynak Sorunu. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 34 (s. 467-474).
• Karaoğlu, Ö., Özdemir, Y., Tolluoğlu, A. Ü., Karabıyıkoğlu, M., Köse, O. & Froger, J. L. (2005). Stratigraphy of the volcanic products around Nemrut Caldera: implications for reconstruction of the caldera formation. Turkish Journal of Earth Science 14, 123-143.
• Keskin, M., Pearce J. A. & Mitchell J. G. (1998). Volcano-stratigraphy and geochemistry of collision-related volcanism on the Erzurum-Kars Plateau, North Eastern Turkey. Journal of Volcanology and Geothermal Research, 85, 355-404.
• Konak, N. ve Ercan, T. (2002). 1/500.000 Türkiye Jeoloji Haritası Van Paftası, (Şenel, M., (Ed.)) Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
• Kuvanç, R. (2017a). Urartu Mimarisinde Malzeme ve Teknik [Yayımlanmamış doktora tezi]. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kuvanç, R. (2017b). Urartu Krallığı’nın İlk Devlet Yatırımı Sardurburç Yapısı Işığında Urartu Taş Ocakçılığına İlişkin Gözlemler. Anadolu Araştırmaları, 20, 115-134.
• Pettijohn, F. J., Potter, P. E. & Siever, R. (1987). Sand and Sandstones (2nd ed.). Springer-Verlag New York. https://www.doi.org/10.1007/978-1-4612-1066-5
• Salvini, M. (2006). Urartu Tarihi ve Kültürü (Çev. B. Aksoy). Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Salvini, M. (2008). Corpus Dei Testi Urartei, Vol. I-III, (CTU I-III). Istituto di Studi Civilta Dell‟e Egeo Del Vicino Oriente, Documenta Asiana, Roma.
• Sevin, V. (2006). Keçikıran: Van Bölgesinden Yarım Kalmış Bir Urartu Projesi. A. Öktü, E. Özgen, … A. Rennie (Ed.ler), Hayat Erkanal’a Armağan, Kültürlerin Yansıması (s. 667-674). Homer Kitabevi ve Yayıncılık.
• Sevin. V. (2012). Van Kalesi, Urartu Kral Mezarları ve Altıntepe Halk Mezarlığı. Ege Yayınları.
• Sevin, V. (2014). Çavuştepe Aşağı ve Yukarı Kale Kapıları: Urartu mimarlığında sıra dışı uygulamalar. B. Helving, B. Uysal, A. Engin (Ed.ler), Armizzi-Engin Özgen’e Armağan/Studies Honour of Engin Özgen (s. 227-235). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Streckeisen, A. (1978). IUGS Subcommission on the Systematics of Igneous Rocks. Classification and Nomenclature of Volcanic Rocks, Lamprophyres, Carbonatites and Melilite Rocks. Recommendations and Suggestions. Neues Jahrbuch für Mineralogie, Abhandlungen, 143, 1-14.
• Şaroğlu, F. & Yılmaz, Y. (1986). Geological evolution and basin models during neotectonic episode in the eastern Anatolia. Bulletin Mineral Research and Exploration, 107, 61-83.
• Şengör, A. M. C. & Kidd, W. S. F. (1979). Post-collisional tectonics of the Turkish-İranian Plateau and a comparison with Tibet. Tectonophysics, 55(3-4), 361-376. https://doi.org/10.1016/0040-1951(79)90184-7
• Şengör, A. M. C. & Yılmaz, Y. (1981). Tethyan evolution of Turkey:a plate tectonic approach. Tectonophysics, 75(3-4), 181-241. https://doi.org/10.1016/0040-1951(81)90275-4
• Üner, S., Yeşilova, Ç., Yakupoğlu, T. ve Üner, T. (2010). Pekişmemiş sedimanlarda depremlerle oluşan deformasyon yapıları (sismitler): Van Gölü Havzası, Doğu Anadolu. Yerbilimleri,31(1),53-66.