Çal Kanyonu ve Çevresinin (Denizli, GB Anadolu) Jeolojik-Jeomorfolojik Özellikleri ve Jeoturizm Potansiyeli / Geological-Geomorphological Characteristics and Geotourism Potential of Çal Canyon and its Surroundings (Denizli, SW Anatolia)

Yıl 2023, Cilt: 66 Sayı: 1, 107 - 126, 31.01.2023

Arzu Gül , Mehmet Özkul

https://doi.org/10.25288/tjb.935447

Cited By: 1

Öz

Denizli ilinin jeolojik değerlerinden birisi olan Çal Kanyonu, Çal ilçesi yakınlarında Büyük Menderes Nehri’nin yukarı yatağı üzerinde yer alır. Kanyon çevresindeki en yaşlı kaya birimleri Menderes metamorfitlerinin şist ve mermerleridir. Metamorfik birimleri tektonik bir dokanakla Likya naplarının karbonatlı (kireçtaşı, dolomitik kireçtaşı) ve ofiyolitik kayaları üzerler. Bu temel birimler, Üst Miyosen-Pliyosen yaşlı akarsu, göl ve alüvyal tortullardan oluşan karasal bir istif tarafından uyumsuz olarak örtülür.

İl merkezinin 65 km kuzeydoğusundaki kanyon, Çal ilçe merkezine 4 km uzaklıktadır. Kanyon, KD-GB uzanımlı Menderes Masifi’nin mermerleri içinde gelişmiştir. Kanyonun giriş ve çıkış noktalarının deniz seviyesinden yüksekliği sırasıyla 760 m ve 700 m olup, 60 m’lik bir yükselti farkı vardır. Kanyonda yüksek olan yamaç eğimleri bazı noktalarda 90°’ye yakındır. Pliyosen sonunda oluşmaya başlayan kanyon, gelişimini Kuvaterner’de de sürdürmüştür. K-G doğrultusunda uzunluğu 3 km’dir. Kanyonun geliştiği sırt, doğudaki Çivril-Baklan grabeni ile batıdaki çöküntü alanı (Çal Havzası/Grabeni) arasında bir eşik özelliği taşır. Kanyon aynı zamanda iki çöküntü alanı arasında hidrolik bir bağlantı oluşturur.

Basamaklı ve düzensiz kanyon tabanında birkaç metre yükseklikte şelaleler, basamaklı yapılar ve dev kazanları gelişmiştir. Çalışma alanında kanyon bir jeodeğer olarak öne çıkmaktadır. Ancak çevrede kanyon dışında tarihi ve kültürel değerler de bulunmaktadır. Güneyde, kanyonun giriş tarafında Lounda antik kent kalıntılı yer alır. Diğer taraftan kuzeyde tarihi Hançalar Köprüsü ve Kayı Pazarı bulunur. Somut olmayan kültürel bir değer olarak Çal’ın Aşağıseyit köyünde her yıl Ağustos ayının son haftası Büyük Menderes Nehri’nin sularında ‘koyun geçirme’ etkinliği düzenlenmektedir. Ulaşımı kolay ve yerleşim merkezlerine yakın olan kanyon alanı, sahip olduğu jeolojik çeşitlilik ve peyzaj özellikleri ile jeoturizm faaliyetleri için oldukça uygundur.

Bu çalışmanın amacı, bölgesel ve yerel ölçekte jeolojik bir değer olan Çal Kanyonu ve yakın çevresinin jeolojik-jeomorfolojik özelliklerini kültürel jeoloji bakış açısıyla ele almak ve jeoturizm potansiyelini ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

Çal kanyonu, jeolojik değer, jeoturizm, yerbilimleri eğitimi

Teşekkür

Yazarlar, farklı dönemlerde yaptıkları arazi çalışmaları sırasında kendilerine sağlanan lojistik destekler için Çal Belediye Başkanlığı’na, Pamukkale Üniversitesi’nden Bülent Topuz’a ve Fırat Üniversitesi’nden Ercan Aksoy’a teşekkür ederler.

Geological-Geomorphological Characteristics and Geotourism Potential of Çal Canyon and its Surroundings (Denizli, SW Anatolia)

Öz

The Çal Canyon, one of the geological values of Denizli province, is located in the upper course of the Büyük Menderes River near the town of Çal. The oldest rock units around the canyon are schists and marbles of the Menderes Massif. The metamorphic units overlie the carbonate (limestone, dolomitic limestone) and ophiolitic rocks of the Lycian nappes with a tectonic contact. These basement units were unconformably covered by the upper Miocene to Pliocene continental succession, which is composed of fluvial, lacustrine and alluvial deposits.

The canyon, which is 65 km northeast of the provincial capital of Denizli, is 4 km away from the town of Çal. The depth of the canyon, which developed in the marble of the NE-SW trending Menderes Massif, is 60 meters. The altitudes of the entrance and exit points of the canyon are 760 m and 700 m, respectively; consequently, there is a difference of 60 m. The high slopes of the canyon are close to 90° at some points. The canyon, which started to form at the end of the Pliocene, continued its development in the Quaternary. Its length is 3 km, in a N-S direction. The ridge where the canyon developed has a threshold between the Çivril-Baklan graben to the east and the Çal basin to the west. The canyon also creates a hydraulic connection between these two depressions.

On the cascading and irregular canyon floor, waterfalls a few meters high, along with potholes, have developed. In the study area, the canyon stands out as a geological value. However, apart from the canyon, there are also historical and cultural values. To the south are the ruins of the ancient city of Lounda at the entrance of the canyon. On the other hand, there is the historical Hançalar Bridge and Kayı Bazaar to the north. As an intangible cultural value, a 'sheep passing' festival is held in the waters of the Büyük Menderes River every year in the village of Aşağıseyit near Çal in the last week of August. The canyon area, which is easy to access and close to various settlements, is quite suitable for geotourism activities with its geological diversity and landscape features.

The aim of this study was to investigate the geological-geomorphological features of the Çal Canyon and its surroundings from a cultural-geological perspective as well as to reveal the extensive geotourism potential.

Anahtar Kelimeler

Çal canyon, earth science education, geological value, geoturism

Kaynakça

• Alçiçek, M. C., Mayda, S. & Alçiçek, H. (2012). Faunal and palaeoenvironmental changes in the Çal Basin, SW Anatolia: implications for regional stratigraphic correlation of late Cenozoic basins. Comptes Rendus Geoscience, 344, 89–98.
• Alçiçek, H. & Alçiçek, M.C. (2014). Palustrine carbonates and pedogenic calcretes in the Çal basin of SW Anatolia: Implications for the Plio-Pleistocene regional climatic pattern in the eastern Mediterranean. Catena, 112, 48–55.
• Altunel, E. (2012). Kültürel Jeoloji; jeolojinin insanoğlunun yaşamı üzerindeki etkileri. N. Kazancı ve A. Gürbüz (Ed. ler), Kuvaterner Bilimi, (s. 195–214). Ankara Üniversitesi Yayını. Arpat, E. (1976). İnsan Ayağı İzi Fosilleri: Yitirilen Bir Doğal Anıt. Yeryuvarı ve İnsan, 1, 2, 3-4.
• Atalay, E. Ö. (1982). Kırklareli – Dupnisa Mağara Sistemi. Yeryuvarı ve İnsan, 7 (2), 22-25.
• Atayeter, Y., Çiloğlu, M. H. ve Büyükkal, A. H. (2007). Uçansu Çağlayanları (Gebiz – Antalya). Marmara Coğrafya Dergisi,16, 207–222.
• Boyraz, S. (2011). Denizli yöresi (Çal, Çivril, Baklan) Neojen yaşlı eski toprakların (paleosol) sedimantolojisi, Güneybatı Anadolu, Türkiye [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Boyraz, S. ve Yedek, Ö. (2012). Kızılcahamam-Çamlıdere Jeoparkı. TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Haber Bülteni, 2, 21–24.
• Božić, S. & Tomić, N. (2015). Canyons and gorges as potential geotourism destinations in Serbia: Comparative analysis from two perspectives–general geotourists and pure geotourists. Open Geosciences, 7(1), 531–546.
• Bozkurt, E., (2001). Neotectonics of Turkey-A synthesis: Geodinamica Acta, 14, 3–30.
• Canik, B. (1972). Jeoloji mostralarına saygı. Türkiye Jeoloji Kurumu, Yıllık Bülteni.
• Canpolat, E., Çılğın, Z., Bayrakdar, C. (2020). Jeomorfoturizm Potansiyeli Bakımından Emecik Kanyonu – Şelalesi (Çameli, Denizli). Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, 5, 64-86.
• Çiftçi, Y. ve Yıldırım, G. (2021). Nemrut - Süphan öneri jeopark alanında (Bitlis - Türkiye) doğal ve kültürel miras bütünleşmesi ile jeokoruma önerileri. Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 165, 191-215. https://doi.org/10.19111/bulletinofmre.860092
• Doğan, U. & Koçyiğit, A. (2018). Morphotectonic evolution of Maviboğaz canyon and Suğla polje, SW central Anatolia, Turkey. Geomorphology, 306, 13–27.
• Ekici, M. (2006). Denizli Halk Edebiyatı ve Halk Kültüründe Çal Yöresinin yeri. Çal Sempozyumu Bildirileri (s.:474-490). 01-03 Eylül 2006, Denizli.
• Erdan, E. (2020). Cup-Marks in Alinda. M. Çekilmez ve U. Kapuci, U. (Eds.) Alinda Araştırmaları I Alinda Antik Kenti ve Çevresi Arkeolojik Yüzey Araştırmaları - Eski Belgeler ve Yeni Araştırmalar (s.:45-62). Adnan Menderes Üniversitesi Matbaası, Aydın.
• Erinç, S. (2012). Jeomorfoloji I (Güncelleştirenler, A. Ertek ve C. Güneysu). Der Yayınları, İstanbul.
• Gedik, A. 1977. Korunması gerekli doğal anıtlarımızdan Akyatan Gölü (Lagün). Yeryuvarı ve İnsan, 2(3), 38-44.
• Gül, A., Boyraz, S. ve Özkul, M. (2007). Kısık Kanyonu (Çal-Denizli) Jeositi ve Jeoturizm Özellikleri. 60. Türkiye Jeoloji Kurultayı (16-20 Nisan 2007) Bildiri özleri Kitabı. MTA, Ankara. https://www.jmo.org.tr/resimler/ekler/d033f2517f2915c_ek.pdf
• Güldalı, N. (1972). Mağaralar: Yıkıma uğrayan doğal güzelliğimiz. Yeryuvarı ve İnsan, 2(1), 70-72.
• Güldalı, N., Önal, Ö. ve Nazik, L. (1981). Türkiye’de Mağara Araştırmaları. Yeryuvarı ve İnsan 6(3-4), 5-7. Güldalı, N. ve Şaroğlu, F. (1983). Konya Yöresi Obrukları. Yeryuvarı ve İnsan, 7, 14-18.
• Gündoğan, İ., Helvacı, C. & Sözbilir, H. (2008). Gypsiferous carbonates at Honaz Dağı (Denizli): first documentation of Triassic gypsum in western Turkey and its tectonic significance. Journal of Asian Earth Sciences, 32, 49–65.
• Güngör, Y. (2009). Doğanın Öyküsünü Anlamak: Jeoturizm, Mavi Gezegen, 14, 4-8.
• Gürbüz, A., Boyraz, S. M. & Ismael, M. T. (2012). Plio-Quaternary development of the Baklan-Dinar graben: Implications for cross-graben formation in SW Turkey. International Geology Review, 54(1), 33-50.
• Gürgöze, S. ve Uzun, A. (2020). Ozan Kanyonu’nun jeomorfolojisi, Malatya, Türkiye. Kesit Akademi Dergisi, 6(25), 116-128.
• Hose, T. A. (1995). Selling the Story of Britain’s Stone. Environmental Interpretation, 10(2), 16-17.
• Hose, T. A. (2000). Rocks, Rudists & Writing: An Examination of Populist Geosite Literature. In K. Addison (Ed.), Proceedings of the Third UK Annual Riggs Conference (pp.:39-62), Newton Rigg, Penrith.
• İmamoğlu, İ. ve Çetin, M. (2016). Osmanlı ve Cumhuriyet Tarihi Arşiv Belgelerinde Çal Tarihi kitabı. Denizli Büyük Şehir Belediyesi Kültür Yayınları, Birinci baskı, 274 s.
• İnaner, H., Sümer, Ö. & Akbulut, M. (2019). New geosite candidates at the western termination of the Büyük Menderes graben and their importance on science education. Geoheritage, 11(4), 1291-1305.
• Karlstrom, K. E., Timmons, J. M. & Crossey, L. J. (2012). Introduction to Grand Canyon geology, In J.M. Timmons, & K. E. Karlstrom (Eds.), Grand Canyon Geology: Two Billion Years of Earth’s History (pp.: 1-6). Geological Society of America, Special Paper 489.
• Kaymakçı, N. (2006). Kinematic development and paleostress analysis of the Denizli Basin (Western Turkey): implications of spatial variation of relative paleostress magnitudes and orientations. Journal of Asian Earth Sciences, 27, 207–222.
• Kazancı, N. (2005). Kültürel Jeoloji. Mavi Gezegen 12, 14–16.
• Kazancı, N. (2010). Jeolojik Koruma; Kavram ve Terimler. Jeolojik Mirası Koruma Derneği yayını, Ankara, 60.
• Kazancı, N., Dündar, S., Alçiçek, M. C. & Alper, G. (2009). Quaternary deposits of the Büyük Menderes Graben in western Anatolia, Turkey: Implications for river capture and the longest Holocene estuary in the Aegean Sea. Marine Geology, 264(3–4), 165-176.
• Kazancı, N., Gürbüz, A. ve Boyraz, S. (2011). Büyük Menderes Nehri’nin Jeolojisi ve Evrimi. Türkiye Jeoloji Bülteni, 54(1-2), 25-56. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tjb/issue/46966/589505
• Kazancı, N., Boyraz, S., Özkul, M., Alçiçek, M. C., Kadıoğlu, Y. K., 2012. Late Holocene terrestrial tephra record at western Anatolia, Turkey: Possible evidence of an explosive eruption outside Santorini in the eastern Mediterranean. Global and Planetary Change, 80–81, 36-50.
• Kazancı, N., Şaroğlu, F. ve Suludere, Y. (2015). Jeolojik Miras ve Türkiye Jeositleri Çatı Listesi. Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 151, 263-272. https://doi.org/10.19111/bmre.39701
• Kazancı, N., Erdem Özgen, N. ve Erturaç, M. K. (2017). Kültürel jeoloji ve Jeolojik Miras; Yerbilimlerinin Yeni Açılımları. Türkiye Jeoloji Bülteni, 60(1), 1-16. https://doi.org/10.25288/tjb.297797
• Keskin Citiroglu, H., Işık, S. & Pulat, O. (2017). Utilizing the geological diversity for sustainable regional development, a case study-Zonguldak (NW Turkey). Geoheritage, 9, 211–223.
• Ketin, İ. (1977). Doğal Anıtlar (in Turkish). In: Yerbilimlerinde Panel 2. Geological Association of Turkey, Ankara.
• Koçyiğit, A. (2005). The Denizli graben–horst system and the eastern limit of western Anatolian continental extension: basin-fill, structure, deformational mode, throw amount and episodic evolutionary history, SW Turkey. Geodinamica Acta, 18, 167–208.
• Koralay, T. & Kılınçarslan, S. (2015) Minero-petrographic and isotopic characterization of two antique marble quarries in the Denı̇zlı̇ region (western Anatolia, Turkey), Periodico di Mineralogia, 84, 2, 263-288.
• Koralay, T. & Kılınçarslan, S. (2016). A multi-analytical approach for determining the origin of the marbles in Temple-A from Laodicea ad Lycum (Denizli-Western Anatolia. Journal of Cultural Heritage, 17, 42–52.
• Koyuncu Okca, A. (2019). Çoban Bayramı: Sudan Koyun Geçirme (Denizli-Çal-Aşağıseyit). Art-e Sanat Dergisi, 12, 108-124.
• Kök, Ş. (2006). Çal Yöresi Su Değirmenleri. Çal Sempozyumu Bildirileri kitabı (s.: 835-849), Denizli.
• Köroğlu, F. & Kandemir, R. (2019). Vulnerable Geosites of Çayırbağı-Çalköy (Düzköy-Trabzon) in the Eastern Black Sea Region of NE Turkey and Their Geotourism Potential. Geoheritage, 11, 1101–1111.
• Kula–Salihli UNESCO Global Jeoparkı (2021, 12 Nisan), https://kulasalihligeopark.com/hakimizda/.
• Özkul, M. ve Yağız, S. (2007). Çal Bölgesi’nin jeolojisi ve Doğaltaş kaynakları. B. Topuz, R. Urhan, M. A. Gülel (Ed.ler), 21. Yüzyıla Girerken Geçmişten Günümüze Çal Yöresi, Baklan-Çal-Bekilli (s.: 198-202). Çal Sempozyumu Bildirileri, Denizli.
• Özkul, M., Kele, S., Gökgöz, A., Shen, C. C., Jones, B., Baykara, M. O., Fόrizs, I., Nemeth, T., Chang, Y.-W. & Alçiçek, M. C. (2013) Comparison of the Quaternary travertine sites in the Denizli Extensional Basin based on their depositional and geochemical data. Sedimentary Geology, 294, 179–204.
• Özler, H. M. (2000). Hydrogeology and geochemistry in the Çürüksu (Denizli) hydrothermal field, western Turkey. Environmental Geology, 39, 1169–1180.
• Perinçek, D. (1979). Cilo Dağı, Sat Gölleri. Yeryuvarı ve İnsan, 4, 3, 25-35.
• Polat, S. ve Güney, Y. (2013). Uşak ili arazisinde karstik şekiller. Marmara Coğrafya Dergisi, 27, 440-475.
• Sinanoğlu, D., Siyako, M., Karadoğan, S. ve Özgen Erdem, N. (2017). Kültürel Jeoloji Açısından Hasankeyf (Batman) Yerleşmesi. Türkiye Jeoloji Bülteni 60(1), 35–47. https://doi.org/10.25288/tjb.297815
• Şengün, M. T. (2011). Saklikent Canyon (Fethiye-Turkey). Procedia Social and Behavioral Sciences, 19, 571–579.
• Şenol, F. ve Şenol, M. (1978). KB Bulgaristan’da bulunan Panora Karst Sistemi’ne bağlı bazı mağaralar ve Türkiye’de mağaracılık. Yeryuvarı ve İnsan, 3(1), 11-14.
• Şimşek, Ş. (2003). Hydrogeological and isotopic survey of geothermal fields in the Büyük Menderes graben, Turkey. Geothermics, 32, 669–678.
• Tekkaya, İ. (1976). İnsanlara ait fosil ayak izleri. Yeryuvarı ve İnsan, 1(2), 8-12.
• Topal, S. (2018). Quantitative analysis of relative tectonic activity in the Acıgöl fault, SW Turkey. Arabian Journal of Geosciences, 11, Article 198. https://doi.org/10.1007/s12517-018-3545-z.
• Ulakoğlu, M.S. (1978). Yeni bir çağlayanlar dizisi. Yeryuvarı ve İnsan, 3,(1), 8-11.
• Uncu, L. & Karakoca, E. (2019). Evaluating the geomorphological features and geotourism potentials of Harmankaya canyon (Bilecik, Turkey). Journal of Tourism and Hospitality Management, 7(1), 1-15.
• Ünal İbret, B. ve Cansız, E. (2016). Kanyon turizmi ve ekoturizm açısından değerlendirilmesi gereken bir yöre: Küre Ersizlerdere-Karacehennem kanyonu. Marmara Coğrafya Dergisi, 34, 107-117.