Geochemical and Mineralogical Analyses of Basalt Fragments from the Neolithic Settlement of Sumaki Höyük (Batman, Turkey) to Determine the Source Area / Sumaki Höyük (Batman, Türkiye) Neolitik Yerleşiminde Kullanılan Bazalt Parçalarının Jeokimyasal ve Mineralojik Analizlerle Kaynak Alanının Belirlenmesi

Yıl 2023, Cilt: 66 Sayı: 3, 381 - 402, 20.08.2023

Savaş Sarıaltun , Mahmut Aydın , Mustafa Avcıoğlu

https://doi.org/10.25288/tjb.1310550

Öz

This study aims to determine the provenance of grinding stone tools unearthed from the Neolithic phases of Sumaki Höyük settlement using a portable Energy Dispersive X-ray Fluorescence Spectrometer (P-EDXRF) and X-ray Diffraction spectrometer (XRD). Sumaki Höyük is located in the Lower Garzan Basin of Batman province, Turkey. The settlement is dated to 9084±57 - 8123±50 cal BP. Grinding stone tools in this settlement are usually made of basalt. Albeit at low amounts, limestone was also used in the production of grinding stones. The Lower Garzan Basin, located to the east of Diyarbakır Basin, is surrounded by Mount Kıradağı to the west-southwest and Mount Raman to the south, the Garzan Anticlinal and Kentalan Anticlinal to the north-northeast. The basalt flow occurred in the Quaternary period. Samples collected from different parts of the Neolithic phase of Sumaki Höyük and the Kıradağı basalt flows were analysed using P-EDXRF to determine their chemical composition. The same samples were also analysed using XRD to determine their mineral composition. P-EDXRF and XRD analyses reveal that the samples from Sumaki Höyük and Kıradağı are in good accordance with each other. It is therefore understood that the basalt stone tools used in the settlement were taken from the Kıradağı basalts.

Anahtar Kelimeler

Basalt, geoarcheology, Neolithic, Sumaki Höyük, Upper Mesopotamia

Teşekkür

This research did not receive any specific grant from funding agencies in the public, commercial, or not-for-profit sectors. And this study benefited from the oral presentation in the 71st Geological Congress of Turkey entitled “Raw Material Source Identification of Ground Stone Tools from Sumaki Höyük Using Multiple Analytical Methods” by S. Sarıaltun and M. Aydın. The research was conducted with the permission of the Turkish Ministry of Culture and Tourism. I would like to express my gratitude to Prof. Dr. Aslı Erim-Özdoğan for permitted me to do the study of Sumaki Höyük. Mr. Graham Lee is thanked for proofreading the English text of the article.

Sumaki Höyük (Batman, Türkiye) Neolitik Yerleşiminde Kullanılan Bazalt Parçalarının Jeokimyasal ve Mineralojik Analizlerle Kaynak Alanının Belirlenmesi / Neogene Geology and Stratigraphic Correlation of Mordoğan Region, Karaburun Peninsula, Western Anatolia

Öz

Bu çalışma, Sumaki Höyük yerleşmesinin Neolitik evrelerinde kullanılmış olan öğütme taşı aletlerin kaynağını (kaynak kayasını) portatif Enerji Dağıtıcı X-ışını Floresans Spektrometresi (P-EDXRF) ve X-Işını Kırınım Spektrometresi (XRD) kullanarak belirlemesini amaçlamaktadır. Kalibre edilmiş C14 yaşı GÖ 9084±57 ile 8123±50 yılları arası tarihlendirilen Sumaki Höyük, Batman ili sınırları içerisinde, Aşağı Garzan Havzası'nda yer almaktadır. Bu yerleşmede bulunan öğütme taşları, genellikle bazalttan yapılmakta olup az miktarda da olsa kireçtaşları da kullanılmıştır. Bazalttan yapılan öğütme taşlarının çoğu ikincil kullanım olarak mimari yapıların duvar örgülerinde kullanılmıştır. Diyarbakır Havzası'nın doğusunda yer alan Aşağı Garzan Havzası, batı-güneybatıda Kıradağ ve güneyde Raman Dağı, kuzey-kuzeydoğuda Garzan Antiklinali ve Kentalan Antiklinali ile çevrilidir. Çalışma sahasındaki bazaltlar Kuvaterner’de akma şeklinde bulundukları bölgeye yerleşmişlerdir. Sumaki Höyük'ün Neolitik evreleri ile Kıradağı ile Karacadağ bazalt akıntıları alınan numunelerin kimyasal bileşimlerini karşılaştırmak amacıyla P-EDXRF, mineral bilişimlerini ortaya koymak ve karşılatırmak için de XRD analiz yöntemleri kullanılmıştır. Bu analiz yöntemleri sonucuna göre Sumaki Höyük ve Kıradağı'ndan alınan örnekler birbiriyle iyi uyum göstermektedir. Dolayısıyla Neolitik dönem mimari yapı elamanı olarak kullanılan bazalt taş aletlerin Kıradağı bazaltlarından alındığı açık bir şekilde ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Bazalt, jeoarkeoloji, Neolitik, Sumaki Höyük, Yukarı Mezopotamya

Kaynakça

• Altınlı, E. (1966). Geology of Eastern and Southeastern Anatolia. Bulletin of the Mineral Research and Exploration (MTA Dergisi), 66, 35-77. https://dergi.mta.gov.tr/index.php?id=arsiv
• Antonelli, F., Columbu, S., Raaijmakers, M. V. & Andreoli, M. (2014). An archaeometric contribution to the study of ancient millstones from the Mulargia area (Sardinia, Italy) through new analytical data on volcanic raw material and archaeological items from Hellenistic and Roman North Africa. Journal of Archaeological Science, 50(1), 243-26. https://doi.org/10.1016/j.jas.2014.06.016
• Ardos M. (1996). Türkiye’de Kuaterner Jeomorfolojisi. Çantay Kitapevi, İstanbul.
• Baklouti, S., Maritan, L., Ouazaa N.L., Mazzoli, C., Kassaa, S.L., Joron, J.L., Fouzaï, B., Duocastella, L.C. & Labayed-Lahdari, M. (2015). African terra sigillata from Henchir Es-Srira archaeological site, central Tunisia: Archaeological provenance and raw materials based on chemical analysis. Applied Clay Science, 105-106, 27-40. https://doi.org/10.1016/j.clay.2014.12.020
• Beşikçi İ. (1969). Doğuda Değişim ve Yapısal Sorunlar - Göçebe Alikan Aşireti. Doğan Yayınevi, İstanbul.
• Braidwood R. J. (1982). The Hilly Flanks and Beyond: Essays on the Prehistory of Southwestern Asia. Young, T. C. Jr., Smith, P.E.L., Mortensen, P. (Eds), Studies in Ancient Oriental Civilization. University of Chicago Press, SAOC 36.
• Caricola, I., Breglia, F., Larocca, F., Hamon, C., Lemorini, C. & Giligny, F. (2020). Prehistoric exploitation of minerals resources. Experimentation and use-wear analysis of grooved stone tools from Grotta della Monaca (Calabria, Italy). Archaeological and Anthropological Sciences, 12, 259-285. https://doi.org/10.1007/s12520-020-01219-7
• Delage, C. & Webb, J. (2020). Cherts and prehistory in the Near East… recent advances: An introduction. Journal of Archaeological Science: Reports, 32, Article 102446. https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2020.102446
• Eren, M. I., Roos, C. I., Story, B. A., Cramon-Taubadel, N. & Lycett, S.J. (2014). The role of raw material differences in stone tool shape variation: an experimental assessment. Journal of Archaeological Science, 49, 472-487. https://doi.org/10.1016/j.jas.2014.05.034
• Erim-Özdoğan, A. & Sarıaltun, S. (2018). Sumaki Höyük, Batman/Beşiri. Ilısu Barajı Projesi Kurtarma Kazıları. p. 55-88. Batman Müzesi Yayını.
• Friedman, E. S., Sato, Y., Alatas, A., Johnson, C. E., Wilkinson, T. J., Yener K. A. & Alp E. E. (1999). An X-Ray Fluorescence study of lake sediments from ancient Turkey using synchrotron radiation. Denver X-ray Conference (DXC) on Applications of X-ray Analysis No. 42, 151-160.
• Gaziulusoy-Yıldızel Z. E. (2008). Depositional Stacking Patterns and Cycles of Garzan Formation in the Garzan-Germik Oil Field: An Approach to Cycle to Log Correlation [Unpublished PhD. Dissertation]. Middle East Technical University, Ankara, Turkey.
• Greenough, J. D., Gorton, P. M. & Greenough, L. M. (2001). Whole-Rock Fingerprints of Egyptian Basalts and the Provenance of Egyptian Artefacts. Geoarchaeology, 16 (7), 763-784. https://doi.org/10.1002/gea.1019
• Güngör-Yeşilova, P. (2012). Kurtalan (GB Siirt) Civarı Evaporit İçeren Germik Formasyonun Sedimantolojisi, Mineralojik-Petrografik İncelenmesi ve Diyajenezi [Ph.D. Dissertation]. Yüzüncü Yıl University, Van, Turkey.
• Gürcüoğlu, M. C. & Turhan, N. (1992). Muş-I33 Sheet:100.000 Scale Geological Map Series of Turkey. MTA Publications, Ankara.
• Harrell, J. A. (1992). Ancient Egyptian Limestone Quarries: A Petrological Survey. Archaeometry, 34(2), 195-211. https://doi.org/10.1111/j.1475-4754.1992.tb00492.x
• Lemonnier, P. (1986). The study of material culture today: Toward an anthropology of technical systems. Journal of Archaeological Science, 5(2),147-186. https://doi.org/10.1016/0278-4165(86)90012-7
• Mantler, M. & Schreiner, M. (2000). X-Ray Fluorescence Spectrometry in Art and Archaeology. X-RAY SPECTROM (Special Issue), 29(1), 3-17. https://doi.org/10.1002/(SICI)1097-4539(200001/02)29:1<3::AID-XRS398>3.0.CO;2-O
• Sarıaltun, S. (2019). The Neolithic Architectural Structures and Cultural Landscape of Sumaki Höyük [PhD Dissertation]. Nanterre University, Paris, France.
• Sarıaltun, S. (2020). The Neolithic Architectural Structures and Cultural Landscape of Sumaki Höyük - with microarchaeological and ethnoarchaeological perspectives. Paradigma Akademi Yayınları, Çanakkale.
• Sarıaltun, S. & Aydın, M. (2018). Çoklu Analitik Yöntemlerle Sumaki Höyük Sürtme Taş Aletlerinin Hammadde Kaynak Belirlemesi. M. Avcıoğlu, T. Kurttaş, F. Toksoy Köksal, Y. Eyüboğlu, A. Baba, E. Yiğitbaş (Eds.), 71.Türkiye Jeoloji Kurultayı (23-27 Nisan 2018, Ankara) Bildiri Özleri ve Tam Metin Bildiriler Kitabı (p. 445-446). Jeoloji Mühendisleri Odası Yayınları. https://www.jmo.org.tr/resimler/ekler/9ee599173fc3528_ek.pdf
• Schackley, M. S. (2011). An Introduction to X-Ray Fluorescence (XRF) Analysis in Archaeology. In: M.S., Shackley (Ed.), X-Ray Fluorescence Spectrometry (XRF) in Geoarchaeology (pp. 7-44). Springer. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-1-4419-6886-9_1
• Schreiner, M., Frühmann, B., Jembrih-Simbürger, D. & Linke R. (2004). X-Rays in Art and Archaeology: An Overview. Powder Diffraction. 19(1), 3-11. https://doi.org/10.1154/1.1649963
• Shrivastava, V. S. (2009). X-Ray Diffraction and Mineralogical Study of Soil: A Review. JACR. 9, 41-51. https://www.sid.ir/en/journal/ViewPaper.aspx?id=195646
• Sunkar, M. & Tanbul, S. (2012). Iluh Deresi (Batman) Havzası’nın Jeomorfolojisi. Coğrafya Dergisi, 1(24), 38-60. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iucografya/issue/25069/264616
• Şaroğlu, F. & Emre, Ü. (1987). Karacadağ Volkanitlerinin Genel Özellikleri ve Güneydoğu Anadolu Otoktonundaki yeri. In Proceeding of the 7th Biannual Petroleum Congress of Turkey (pp. 384-391).
• Şenel, M. (2007). Geological Map of the Mardin -M46 Quadrangle, (M. Şenel (Ed.). General Directorate of Mineral Research and Exploration & Turkish Petroleum of General Directorate.
• Şimşek, R. (1979). Yukarı Dicle Havzası Hidrojeolojik Etüt Raporu (Rapor No:1054). DSİ Genel Müdürlüğü
• Tarhan, N. (2002). 1:500,000 scale Geolological Maps of Turkey, Erzurum Sheet, (M. Şenel (Ed.)). General Directorate of Mineral Research and Exploration.
• Tolun N. (1962). Diyarbakır Sheet:500,000 Scale, Explanatory Text of The Geological Map of Turkey. MTA Publications, Ankara.
• Tuna, D. (1973). VI. Bölge Litostratigrafi Birimleri Adlandırmasının Açıklayıcı Raporu (Report no: 813). Turkish Petroleum Int. Co. (TPIC) (TPAO in Turkish acronym).
• Turhan, N., Balcı V. & Günay Y. (2002). 1:500,000 scale Geolological Maps of Turkey, Diyarbakır Sheet, (M. Şenel (Ed.)). General Directorate of Mineral Research and Exploration.
• Waelkens, M., Herz, N. & Moens, L. (1992). Ancient Stones: Quarrying, Trade and Provenance - Interdisciplinary Studies on Stones and Stone Technology in Europe and Near East from the Prehistoric to the Early Christian Period. Leuven University Press, Leuven.
• Whittaker, J., Kamp, K. & Yılmaz, E. (2009). Çakmak Revisited: Turkish Flintknappers Today. Lithic Technology, 34(2), 93-110. https://www.jstor.org/stable/23273654
• Wilson, L. (2007). Understanding Prehistoric Lithic Raw Material Selection: Application of a Gravity Model. Journal of Archaeological Method and Theory, 14, 388-411. https://doi.org/10.1007/s10816-007-9042-4
• Yeşilova, Ç., 2012. Baykan-Kurtalan-Şirvan (Siirt) Arasındaki Tuz İçeren Birimlerin Statigrafik-Sedimantolojik İncelenmesi ve Ekonomik Önemi [PhD. Dissertation]. Yüzüncü Yıl University, Van, Turkey.
• Yeşilova, Ç. & Helvacı, C. (2011). Batman-Siirt Kuzeyi Stratigrafisi ve Sedimantolojisi. Türkiye. TPJD, 23(2), 7-50. http://www.tpjd.org.tr/images/bultenler/pdf/aralik2011.pdf
• Yılmaz, E. & Duran, O. (1997). Güneydoğu Anadolu Bölgesi otokton ve allokton birimlerin stratigrafi sözlüğü. TPAO Araştırma Merkezi, Eğitim Yayınları, No:31, Ankara.