MİFTĀḤU'L-ʿULŪM'UN DİL İLİMLERİ TASNİFİNE ETKİSİ

Yıl 2018, Cilt: 2 Sayı: 4, 207 - 221, 15.10.2018

Nazife Nihal İnce

https://doi.org/10.30520/tjsosci.465856

Öz

Arapçayı
müşterek dil olarak kullanan Müslümanlar erken dönemlerden itibaren ilimler
tasnifi üzerine düşünmüş ve konuyla ilgili eserler telif edilmiştir. Arap dili
ilimlerinin bu tasnif içerisindeki yeri aşağı yukarı sabit olsa da kendi
içerisindeki tasnifi sürekli değişmiştir. Oluşum sürecinde bir bütün olan el-ʿArabiyye,
Arap diline dair bilinmesi gereken her şeyi ihtiva ederken asırların geçmesiyle
alt dallara ayrılarak müstakil disiplinler oluşmuştur. Alt dallara ayrılan dil
bilimlerinin konuları, kapsamları, sınırları ve nihayet sayıları üzerinde net
açıklamalar yapabilmek birkaç asrın geçmesini gerektirmiştir. Dil ilimleri genel tasnif çalışmalarında öbekler
halinde ele alınırken dil ilimleri uzmanlarının tasnifleri daha teknik
kriterlere dayanmaktadır. Bu nedenle alanın uzmanları tarafından yapılan sınıflandırmalar
önemlidir. Şu var ki birkaç eser dışında dil ilimleri alanında özellikle bu
ilimlerin sınıflandırılmasıyla meşgul olunmamıştır. Bu eserlerden birisi on
üçüncü yüzyıl dilbilimcilerinden Yusuf es-Sekkākī’ye
ait Miftāḥu’l-ʿulūm
adlı eserdir. Bu makalede söz konusu eserin
dil ilimleri tasnifine etkisini incelemeye çalışacağız. Miftāḥu’l-ʿulūm’un dil ilimleri tasnifine tesiri tabii
olarak müteakip dönemlerdeki çalışmalarda aranacaktır. Genel olarak belagat
çalışmaları özel olarak Miftāḥu’l-ʿulūm tabanlı
şerh, ihtisar ve haşiyeler temel kaynaklarımız olacaktır. Dil ilimlerini
sınıflandırma fikri yeni bir fikir olmasa da Miftāḥu’l-ʿulūm’un hem konuların
düzenlenmesi hem de giriş bölümündeki bilgileri itibariyle tasnif düşüncesini
canlı tutan ve sonrakileri tasnif yapmaya tahrik eden bir eser olduğunu
söylemek mümkündür. 

Anahtar Kelimeler

es-Sekkākī, Miftāḥu’l-ʿulūm, dil ilimleri, ilimler tasnifi, nahiv, sarf, belagat

THE EFFECTS OF MIFTĀḤ AL-ʿULŪM ON LANGUAGE SCİENCES CLASSIFICATION

Öz

Muslims who used Arabic as a mutual
language had reflected on science classification and wrote books on it from the
early periods of Islam. Even though the Arabic linguistics place among the
sciences were almost fixed, the classification within the field itself were
diverted. Al-ʿArabiyyah which was one part at the period of emergence
and was covering all what should be known about Arabic language had separated
into branches by the centuries passed and some autonomous disciplines had
emerged. Only a few centuries later, the topics, the scope, the limits and the
numbers of linguistics branches were clearly demonstrated. Whereas the general
classifications considering linguistics as one group, the linguists classified
the branches according to some technical criteria. Thus, the classifications of
the linguists are important. But the area of linguistics itself seems to show little
interest in the classification issue, except for a few works. One of these
works is Miftāḥ al-ʿulūm, written by Yusuf
al-Sakkākī. In this article, we will examine the effect of this work on the
classification of linguistics branches. 
The effect of this book will be sought in the works of later periods. Balāghah
works in general and the commentaries, abridgments or supercommentaries based
on Miftāḥ al-ʿulūm in particular will be our
resources. even though the idea of classifying is not a new idea, it is
possible to say that Miftāḥ al-ʿulūm kept the idea of classification alive
because of the arrangement of its topics and the information in the
introduction.  

Anahtar Kelimeler

al-Sakkākī, Miftāḥ al-ʿulūm, language sciences, science classification, syntax, morphology, balāghah

Kaynakça

•  Aitchison, J. (2016): el-Lisaniyyat mukaddime ile’l-mukaddimat, (çv. Abdulkerim Muhammed Cebel), el-Merkezu’l-Kavmiyyu li’t-Terceme, Kahire.
•  Boyalık, T. (2017):ʾĪcī’nin Belagat Anlayışı, İslam İlim ve Düşünce Geleneğinde ʿAḍududdīn el-ʾĪcī, ed. Eşref Altaş, İSAM yay., Ankara.
•  el-Cāḥız, Ebu Osman (h.1423): el-Beyān ve’t-tebyīn, Daru ve Mektebetu’l-Hilal, Beyrut .
•  el-Cāḥız, Ebu Osman (h.1424): el-Ḥayevān, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut.
•  el-Cürcānī, ʿAbdulḳāhir (thz.): Esraru’l-belağa, thk. Mahmud Muhammed Şakir, Matabaatu’l-Medeni, Kahire.
•  el- Cürcānī, es-Seyyid eş-Şerīf (2009): el-Misbah fi şerhi’l-Miftah, thk. Yüksel Çelik, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İst. (Yayımlanmaış Doktora tezi).
•  Ebu Reyyan, Muhammed Ali (thz.): Taṣnīfu’l-ʿulūm beyne’l-Fārābī ve İbn Haldūn, Alemu’l-Fikr, cilt 9, sayı 1, s.97-122.
•  el-Evrāğī, Muhammed (2001): el-Vasāiṭu’l-luğaviyye: 1-Ufūlu’l-lisāniyyāti’l-külliyye, Dâru’l-Emân, Rabat.
•  Fazlıoğlu, Şükran (2012): Dil Bilimlerinin Sınıflandırılması Tokatlı Hasanoğlu Lütfullah: eleştirel metin ve inceleme. Kitabevi yay. İst.
•  İbn Cinnī, Osman (1952): el-Haṣāiṣ, thk. Muhammed Ali en-Neccâr, Dâru’l-Kutubi’l-Mısrıyye, Kahire.
•  İbn Haldūn, Abdurrahman (2015): Muḳaddimetu İbn Haldūn, ed. Mustafa Şeyh Mustafa, Muessetu’r-Risale Naşirun, Beyrut.
•  İnce, Nazife Nihal (2018): The Extent of Correspondence Between Curriculum and Science Classifications in the Ottoman State (16th to 19th Centuries). PEOPLE: International Journal of Social Sciences, 4(1),153-164.
•  el-Ḳazvīnī, Saʿdeddīn (thz.): el-ʾĪḍāh fi ʿulūmi’l-belāğa, thk. Abdulmun’im Hafâcî, Daru’l-Cîl, Beyrut.
•  Kuşcu, Ali (2001): ʿUnḳūdu’z-Zevāhir fi’s-Ṣarf, thk. Ahmed Afifi, Matbaatu Dari’l-Kutubi’l-Mısrıyye, Kahire.
•  Musa, Celaleddin (1985): Taṣnīfu’l-ʿulūm ʿinde’l-ʿulemā’i’l-müslimīn, Mecelletu’l-Müslimi’l-Mu’âsır, cilt, sayı, Lübnan, s.11-29.
•  Saçaklızâde, Mehmet (1988): Tertību’l-ʿulūm, thk. Muhammed İsmail es-Seyyid Ahmed, Daru’l-Beşairi’l-İslamiyye, Beyrut.
•  Salem, Nahed Mohamad(thz.): Manṭıḳu taṣnīfi’l-ʿulūm fi nuẓumi’t-taṣnifi’l-ʿArabiyyeti’l-İslāmiyye: ḳırāʾa taḥliliyye muḳārine bi nuẓumi’t-taṣnifi’l-ğarbiyyeti’l-ḥadīse, Sultan Qaboos University Journal of Arts & Social Sciences, Oman, s.69-78.  es-Sekkākī, Yusuf (2014): Miftāḥu’l-ʿulūm, thk. Abdulhamid Hindâvî, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut.
•  Smyth, William (1992): Controversy in a tradition of commentary: the academic legacy of al-Sakkaki’s Miftah al-ulum, Journal of the American Oriental Society, Vol. 112, No. 4 (Oct. - Dec., 1992), pp.589-597.
•  Turgut, Ali Kürşat (2014): Devvânî ve Enmûzecu’l-Ulûm Adlı Eseri, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 18 Sayı: 59 (Bahar 2014), s.443-455.
•  Türker, Ömer (2011): İslam düşüncesinde ilimler tasnifi, Sosyoloji Dergisi, dizi3, sayı 22, 2011, 533-556.
•  ez-Zemahşerī, Cārullāh (h.1407): el-Keşşāf ʿan ḥaḳāiki ve ğavâmiḍi’t-Tenzîl, Daru’l-Kitabi’l-Arabi, Beyrut.
•  ez-Zemahşerī, Cārullāh (1989): el-Ḳısṭās fi ʿilmi’l-ʿarūḍ, thk. Fahreddin Kabâva, Mektebetu’l-Maarif, Beyrut.