Nizarî İsmâilîlerinde Takiyye, Meşruiyet ve Tasavvuf İlişkisi Üzerine Değerlendirme

Yıl 2022, Sayı: 102, 79 - 94, 15.06.2022

Ayse Atıcı Arayancan

Öz

1090-1257 yılları arasında Rûdbar, Kûhistan, Deylem ve Suriye coğrafyasında yapılanarak Alamût merkezli otonom bir yapı kuran Nizarî İsmâilîleri takiyye yöntemini çok sıkı bir şekilde uygulayan hareketlerden biri oldu. Sünnî yada Sünnî dışı tüm otoritelere karşı uyguladıkları bu yöntem gerek kendi içlerinde gerekse dışarıya karşı can, mal, doktrin ve geleneklerini korunma yöntemi olarak kullanıldı. Aynı zamanda siyasi açıdan meşruiyetlerini sağlama, örgütlenme ve güçlenmeleri için ise uygun bir yol olarak görüldü. Nizarî İsmâilîleri tarihlerinde ilk takiyyeyi Fâtimî halifesi Müstansır-Billâh’ın ölümünün (1036-1096 )ardında imamet anlaşmazlığıyla başlayan kopuşla birlikte halifenin oğlu Nizar’ın soyundan gelecek olan imamın gizlenmesi ile başladı. Beklenen imam gelinceye kadar İmamın hüccetliğini üstlenen Hasan Sabbah Ta’lim doktirini ile Nizar adına davette bulunulurken kendi meşruiyetini onaylatmaya çalıştı. Hasan Sabbah ve ilk iki halefi boyunca imamın gizlenmesi siyasi ve teolojik açıdan Alamût yönetimini çıkmaza sokunca 1162 yılında II.Hasan zamanında kıyamet ilan edildi. Hüccetlikten imamlık soyuna bağlanan velayet-mürşidlik ekseninde Nizarî İsmâilî toplumu örgütlenmesine devam etti. Aynı zamanda imamın gelmesi ile meşruiyet yeniden pekiştirilirken Sünnî otoritelere karşı savunma gerçekleştirildi. İslam dünyası tarafından itirazlara ve baskılara neden olan kıyamet ilanı Nizarî toplumuna yeni bir baskı yaratırken, siyasi ve doktrinsel olarak dış dünyaya kapanmalarına neden oldu. Genel kabul görmeyen bu uygulamayı değiştirmek için bu kez dışa dönük, uzlaşmacı bir politika seçildi ve Sert dönemine girildi; yani Sünnîleşme politikası ile yeni bir takiyye süreci başlatıldı. Uzlaşmacı politika devam ettirilirken 1221-1258 yılları arasında Sünnî uygulamalar giderek bırakılmaya başlandı ve kendi kimliklerine dönüldü. Yeniden doktrinsel bir toparlanış yaşayan Nizarî İsmâilîleri bu kez kendi ellerinde olmayan sebeplerden yani İlhanlıların Dârü’l-Hicrelerinin tamamını ele geçirmesi ile zorunlu bir takiyye sürecine girdiler. Nizarî İmamları yeniden gizlendi ve 19. Yüzyıla gelinceye kadar Nizarîler imamları ile siyasi, doktrinsel ve meşruiyet açısından buluşamadı.
Bu makalede, 12-16. Yüzyıl arasında Nizarî İsmâilîlerinin takiyye yöntemlerini, Ta’lim doktrini, kıyamet ilanı, setr dönemi ve sufî çevreler içerisinde gizlenme süreçlerini siyasi, doktrinsel ve mezhepsel açılardan sebep ve sonuçları ile değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Takiyye, Nizari İsmaililer, Ta'lim Doktrini, Tasavvuf, Meşruiyet, İmam

Kaynakça

• Avcu,Ali , (2014), Horasan ve Maveraünnehir’de İsmaililik, Ankara: Asitan Kitap. Bausani,A. “İlhanlı Hakimiyeti Zamanında İran’da Din”,Tarih Araştırmaları Dergisi, çev. Mustafa Uyar, C.32, Ankara,(2002), 224.
• Beben, Daniel (2021). “The Ismaili Tradition in Iran: 13th Century to the Present”, Oxford Research Encyclopedias, Asian History, Pupish Online.
• ___________(2020), “Ahmad Yasavî and the İsma’ilis ofBadakhshân:Towards a New Social History of Sufî –Shi-î Relations in Central Asia” Journal of the Economic and Social History of the Orient, 63 ,Brill, Leiden:Brill, 643-681
• ____________, (2017),“The Fatimid Legacy and the Foundation of the Modern Nizarî Ismaili Imamate”, The Fatimid Caliphate Diversity of Traditions, Edited by Farhad Daftary and Shainool Jiwa, London:I.B. The Tauris and the İnstitu of İsmaili Studies
• Bilgili,Orhan, (1972), Nizârî Hayatı ve Eserleri, Şarkiyat Mecmuası,S.7,49-51 Burujin, J.T. de, (1995), “Nizarî Kuhistani”, The Encyclopaedıa Of Islam, Volume VIII, Brill:Leiden, 83-85.
• Cuveynî, (2013),Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, Ankara: TTK. Cûzcânî, Minhâc-ı Sirâc el-, (2016), Tabakât-ı Nâsırî (Moğol İstilasına Dair Kayıtlar), çev. Mustafa Uyar, İstanbu: Ötüken
• Daftary ,Farhad,(2021), “The Ismāʿīlīs and Their Traditions Handbook of Islamic Sects and Movements”, Editors Terhi Utriainen ,Benjamin E. Zeller, 21,Boston:Brill
• _____________(2001). Muhalif İslamın 1400 Yılı İsmâilîler: Tarih ve Kuram, çev. Ercüment Özkaya, Ankara:Rastlantı Yayınları.
• _____________(2005).İsmails in Medivieval Müslim Societies, London/New York : I.B.Tauris Puplishers
• _____________ (2016). Şii İslam Tarihi, İstanbul: Alfa Tarih Gölpınarlı, Abdülbaki,(2003). Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şîîlik, İstanbul: Der Yayınları
• Güzel,Fatih,(2016). “Alamût’ta Sünnî Bir Şeyh: Hasan Nev Müselman”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırma Dergisi, 5/6, 1689.
• Hakyemez, Cemil,(2016), Şia’da Gaybet İnancı ve Gaip on iki imam el-Mehmdî, Ankara: İSAM Yayınları
• Hodgson, Marshall G.S., The Secret Order of Assassins: The Struggle of the Early Nizârî Ismâ‘îlîs against the Islamic World, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2005.
• _________________,(2017). İslam’ın Serüveni 3. Cilt Barut İmparatorlukları ve Modern Zamanlar, ,çev. Berkay Ersöz, Ankara: Poenix.
• İbn Abdüzzâhir,(2021). Kâtibin Gözünden Sultan Baybars, çev. Aydın Usta, İstanbul: Yeditepe.
• İlhan,Avni, (1993).“Şia’da Usûlü’d-Din”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu , İstanbul: İslami İlimler Araştırma Vakfı, 427-428.
• Jamal, Arif A.,(2018). “Authority and Plurality in Muslim Legal Traditions: The Case of Ismaili Law”, NUS Centre for Asian Legal Studies Working Paper , NUS Law Working Paper 1-21
• Jamal, Nadia Eboo (2002), Surviving The Mongols,Nizarî Quhistani and Continuity of İsmâilî Tradition in Persia, London-Newyork: I.B.Taurish Puplishers
• Kaşanî, Cemaleddin Ebü’l Kasım Abdullah b. Ali b. Muhammed,(1344), Zübdetü’t-Tevârîh, Hurufçimi-yi Samedi, Tahran.
• Köprülü,Fuat ,Babinger, Franz, (1996). Anadolu’da İslamiyet,çev. Ragıp Hulusi, Hzl.Mehmet Kanar, İstanbul: İnsan Yayınları
• Lewisohn, Leonard (2003). Sufîsm and Ismāʿīlī Doctrine in the Persian Poetry of Nizārī Quhistānī (645-721/1247-1321), Journal of the British Institute of Persian Studies 41 , 229-251. Lewis,Bernard, (1995), Haşişiler (Ortaçağ İslam Dünyasında Terörizm ve Siyaset), çev. Ali Aktan, İstanbul:Sebil Yayınevi.
• Madelung, Wilferd,(2006), “İsmaililik: Eski ve Yeni Davet”, Dini Araştırmalar Dergisi, çev. Muzaffer Şen, 25, 285.
• Mirhvand, (1385), Tarih-i Ravzatü’s-Sefa Fi Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ, Tashih. Cemşid Kiyanfer, C. 6, Tahran: İntişarat-ı Esatir
• Müstevfî, Hamdullah (1339), Tarih-i Güzîde, Neşr. Abdülhüseyin Nevaî, Tahran: Çaphane-i Firdevsi.
• Müstevfî-i Kazvîni,(2018), Hamdullah, Târih-i Güzide, çev.Mürsel Özetük, Ankara:TTK.
• Öz,Mustafa , “Nizâriyye”,DİA, 33/200-201, İstanbul:TDV Yayınları,(2007) Reşidüddin Fazlullah, Hemedanî,(1338), Câmiü’t-Tevârîh, Nşr. Muhammed Müderrisi Zencani, Tahran.
• Reşîdüddin Fazlullah,(2013), Câmiu’t –Tevârih(İlhanlılar Kısmı) ,çev. İsmail Aka, Mehmet Ersan, Ahmad Hesamipour Khelejni, Ankara:TTK.
• Şehristani,(2008), Milel ve Nihal Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler Tarihi, çev. Mustafa Öz, haz. Mehmet Dalkılıç, İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Tan, Muzaffer,(2006) İsmailiyye`nin Teşekkül Süreci, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Virani, Shafique N.(2019). “Persian Poetry, Sufîsm and Ismailism: The Testimony of Khwājah Qāsim Tushtarī’s Recognizing God” Journal of the Royal Asiatic Society, 3, 29 , 1: 17-49.
• Yaltkaya, Şerafettin, (1928), “İsmaililik Tarihi”, Darülfünûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası VIII, İstanbul.