HIZIR-İLYAS ZAVİYELERİ, AYA YORGİ ve BEKTAŞÎLER

Yıl 2017, Sayı: 83, 81 - 100, 07.09.2017

Sadullah Gülten

Öz

Halk inançları arasında yerini alan Hızır, özellikle yolcuların nazarında oldukça itibarlı bir yere sahiptir. Onun yolculuğa çıkanları koruyacağına dair büyük bir inanç söz konusudur. Bu inancın da etkisiyle olsa gerek, Anadolu’nun muhtelif pek çok yerinde Hızır-İlyas ismini taşıyan zaviyeler inşa edilmiştir. Bu itibarla, çalışmada öncelikle Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde herhangi bir tarikata mensup dervişlerin birlikte yaşamak ve kendi dinî görüşlerini yaymak maksadıyla inşa ettikleri, aynı zamanda buradan gelip geçen yolcuların rahat ve güvenli yolculuk yapmalarını sağlamayı amaçlayan Hızır-İlyas isimli zaviyeler üzerinde durulmuştur. Yine burada zaviyelerin kurulduğu yerlerdeki Hızır-İlyas makamları, Hızır-İlyas isimli mahalle, köy, cami ve mescidlerden de bahsedilmiştir. Makalenin ilerleyen sayfalarında ise tespit edilen bu zaviyelerden hareketle, Türklerin Anadolu’ya geldikleri sırada, Anadolu’da karşılaştıkları yerel kültlerin Hızır-İlyas inancı üzerindeki rolü tartışılmıştır. Ayrıca tespit edilen zaviyelerde yaşayan dervişlerin bağlı oldukları tarikatların bu kültün Türk inançları arasına girmesindeki etkisi de makalenin konuları arasındadır. Bu bağlamda Kalenderî, Haydarî, Vefaî, Babaî ve Bektaşî dervişlerinin rolü üzerinde durulmuştur. Diğer taraftan Hızır-İlyas inancının Anadolu’daki gayrimüslimler üzerindeki etkisi de arşiv belgeleri, seyyahların gözlemleri ve modern çalışmalar ışığında değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hızır-İlyas, Hızırlık, zaviye, Bektaşîler, Aya Yorgi

HIZIR-İLYAS ZAWİYAS, AYA YORGİ and BEKTASHİS

Öz

Al-Khidr, which took place among folk beliefs, has a reputable position, espacially among passengers. There is a strong belief that he will protect those whoare on the journey. Probably because of this belief a lot of zawiyas had been established in the name of Khidr-Ilyas. In this respect our study primarily focuses on zawiyas built by Saldjukian and Ottoman derwishes to live together while spreading the irreligious view sand also serve passengers as a comfortable and safe place while they are on the road. Here; Khidr-Ilyas maqaams, Khidr-Ilyas named neighborhoods, villages, mosques and masjidsare also mentioned. Based on the listed zawiyas, further pages of the paper discusses the role of local cults on the Khidr-Ilyas beliefs at the time of Turks’ arrival to Anatolia. In addition to affects of the tariqats of the derwishes whom areliving in the mentioned zawiyas, toinfil tration of Khidr-Ilyas beliefs among Turks is also a subtopic of the article. At this context, roles of Qalandariyya, Haidariyya, Babaiyya and Bektashi derwishes are argued. On the other hand, the influence of Khidr-Ilyas beliefs above the nonmuslim habitants of Anatolia is also evaluated under the light of state papers, travel boks and modern researches

Anahtar Kelimeler

Khidr-Ilyas, Hizirlik, Zawiya, Bektashis, Aya Yorgi

Kaynakça

• Kuyûd-ı Kadime Arşivi Tahrir Defterleri (TD): 38, 178, 547, 554, 560, 564, 565, 556, 583.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Vakıf Defterleri (VD): 591, 582/1, 155, 591, 633, 601.
• Tahrir Defterleri (TD): 166, 387/I,II, 402. b. Diğer Fonlar: A. MKT. MVL 130/84.
• AE. SSLM. III. 176/10508; AE. SSLM. III. 3/149; AE. SABH. I. 203/13583.
• BEO. 4421/331555; BEO. 3826/286903; BEO. 3826/286903; BEO. 3880/290971; BEO. 1337/100263.
• DH. ŞFR. 330/111; DH. TMIK. M. 178/55; DH. İD. 113/12. EV. d. 14098. İ. MF. 22/8. HR. SFR. 705/51. MAD 17988; MAD 262.
• ML. VRD. TMT. d. 8521; ML. VRD. TMT. d. 471; ML. 316/18; ML. VRD. TMT. d. 08521. MVL. 755/42.
• Akgül, Mehtap. (1989). “16. Yüzyıl Arşiv Kayıtlarına Göre Alâiyye’nin Sosyal ve Ekonomik Hayatı ile Nüfus ve İdari Taksimatı”. Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Aköz, Alaattin. (2014). “Türk Dünyasının Ortak Değeri Olarak Hızırilyas ve 1248 (h. 646) Tarihli Bir Hızır İlyas Vakfiyesi”. Ciepo İnterim Symposium, The Central Asiatic Roots Of Ottoman Culture, İstanbul, 521-544.
• Aksoy, Gürdal. (2015). “Hızır versus Hızır: Kültür Tarihi, Din Sosyolojisi ve Astroloji Bağlamında Dersim Aleviliğinde Xızır”. Kızılbaşlık, Alevilik Bektaşilik, Derleyenler. Yalçın Çakmak-İmran Gürtaş, İstanbul: İletişim Yayınları, 519-541.
• Alp, Şebnem. (2005). “Hıdırlık Kulesi Antalya’da Bir Anıt Mezar”. Basılmamış Yük- sek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya.
• Aslan, Mustafa. (2015). “İbrahim Hakkı Konyalı’nın Akşehir ve Beyşehir Çevresin- de Tespit Ettiği Eskiçağ Malzemeleri ve Bunların Günümüzdeki Durumları”. Şehirlerin Sevdalısı İbrahim Hakkı Konyalı Armağanı, Konya, s. 217-239.
• Avcı, İsmail. (2012). “İskendernâmelerde Ölümsüzlüğe Yolculuk: İskender-i Zül- karneyn ve Hızır”. Prof. Mine Mengi Adına Türkoloji Sempozyumu Bildirileri, Ada- na, s. 28-40.
• Aydın, Mehmet. (1986). “Türklerde Hızır İnancı”. Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakül- tesi Dergisi, S. 2, s. 51-77.
• Aygün, Necmettin. (2008). “XIX. Yüzyılın Ortalarında Trabzon’da Sosyal ve İktisadi Yapı”. Karadeniz Araştırmaları, C. 5, S. 17, s. 75-111.
• Bayatlı, Nilüfer.(1999). XVI. Yüzyılda Musul Eyaleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çakar, Enver. (2003). XVI. Yüzyılda Halep Sancağı (1516-1566). Elazığ: Fırat Üni- versitesi Orta-Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Çakar, Enver-Füsun Kara. (2005). “17. Yüzyılın Ortalarında Arapgir Sancağında İskân ve Nüfus (1643 Tarihli Avarızhâne Defterine Göre)”. Fırat Üniversitesi Sos- yal Bilimler Dergisi, C. 15, s. 385-412.
• Çelebi, İlyas. (1998). “Hızır”. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 17, İstanbul, s. 406-409.
• Çetin, İsmet. (2002). “Türk Mitinde Kut İyesi Kıdır ve Medeniyet Değişikliğinde Kıdır’dan Hızır’a Geçiş”. Milli Folklor, Yıl 12, S. 54, s. 30-34.
• Demirtaş, Hasan. (2015). “Arşiv Belgeleri Işığında Şeyh Meknun (Bektut)/Açıkbaş Zaviyesi ve Türbesi”. Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu Bildiriler, Tokat, s. 485-499.
• Dernschwam, Hans. (1992). İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü. Çev. Yaşar Önen, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Diyarbakır Şeriyye Sicilleri (DŞS). (2013). C.2, Diyarbakır.
• Döğüş, Selahattin. (2015). “Anadolu’da Hızır-İlyas Kültü ve Hıdrellez Geleneği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 74, s. 77-100.
• Duman, Mustafa. (2012). “Bozkurttan Hızır’a Türk Halk Anlatmalarında Kılavuz”. Milli Folklor, Yıl 24, S. 96, s. 190-201.
• Emecen, Feridun M. (1989). XVI. Asırda Manisa Kazası. Ankara. Türk Tarih Kuru- mu Yayınları.
• Erpolat, Mehmet Salih. (2005). “Cizye Defterlerinin Sosyal ve İktisadî Tarih Araştır- maları Açısından Önemi: Diyarbakır Örneği”. SBArD, S. 4, s. 189-204.
• Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. (1996-2007). Hazırlayanlar. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı vd, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Eyice, Semavi. (1969). “Çorum’un Mecidözü’ndeAşıkpaşa-oğlu Elvan Çelebi Zâviyesi”. Türkiyat Mecmuası, C. XV. s. 221-244.
• Fatsa, Mehmet. (2015). “Trabzon Yöresinin İslamlaşma Süreci ve Zaviyeler”. Kara- deniz İncelemeleri Dergisi, S. 18, s. 61-74.
• Gökçe, Turan. (2012). “Hızır İlyas Kültünün Yerleşim Birimlerine Yansıması: Os- manlı Döneminde Anadolu Şehir ve Kasabalarında Hıdırlık”. Türkiye’de İskân ve Şehirleşme Tarihi, Editör. M. Ali Beyhan, İstanbul: Timaş Yayınları, 43-76.
• Gökmen, Ertan. (2010). “XIX. Yüzyıl Ortalarında Alaşehir’de Tarım ve Hayvancı- lık”. Gazi Akademik Bakış, C. 3, S. 6, s. 213-230.
• Gülten, Sadullah. (2012). “Tahrir Defterlerine Göre Anadolu’da Kalenderîler ve Haydarîler”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Ta- rih Araştırmaları Dergisi, C. XXXI, S. 52, s. 35-53.
• Günaşdı, Yavuz ve Yasin Topaloğlu vd. (2012). “2010 Yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırmaları”. 29. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C. 3, An- kara.
• Gürbüz, Adnan. (1993). “XVI. Yüzyılda Amasya Sancağı”. Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• —. (2001), “XVI-XVII. Yüzyıllarda Alâiye Kalesi”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araş- tırmaları Dergisi, S. 10. s. 207-226.
• Hasluck, F.R. (2015). Bektaşîlik Tedkikleri. Çev. Râgıp Hulûsi (Sadeleştiren Kâmil Akarsu), Ankara: Kuran Edebiyat Yayınları.
• İbn Batuta. İbn Batuta Seyahatnâmesi. (2004). Çeviri, İnceleme ve Notlar. A. Sait Aykut, C. 1-2, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• İşlek, Ali Emre.(2015). “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Canik Zaviyelerinde Yerine Ge- tirilen Hayrî Hizmetleri”. Studies Of The Ottoman Domain, C. 5, S. 9, s. 1-10.
• Kalafat, Yaşar. (2010). “Türk Kültürlü Halklarda Yarış-Pir-Ruhî İlahî Mitolojik Bağ- lantı”. Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, Yıl 2, Sayı 1, s. 194-204.
• —. (2011). Türk Kültürlü Halklarda Hz. Hızır’dan Sultan Nevruz’a. Ankara: Berikan Yayınları.
• Kankal, Ahmet. (2004). “Kastamonu’daki Dinî-Tasavvufi Mekânlar ve Bunların Şehrin Gelişimindeki Rolü”. Uluslararası Türk Dünyası İnanç Merkezleri Kongresi Bildirileri, Ankara.
• Karakaya-Stump, Ayfer. (2015). Vefailik, Bektaşilik Kızılbaşlık, İstanbul: Bilgi Üni- versitesi Yayınları.
• Karataş, Mehmet. (2012). “Mahkeme Kayıtlarına Göre XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Diyarbakır’da Gayrimüslimler”. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, C. 11, S. 42, s. 393-422.
• Kaya, Mevlüt. (2011). Çepniler. İstanbul.
• Keskin, Mustafa-Hüseyin Cömert. (2007). “XIX. Yüzyıl Sonlarında ve XX. Yüzyıl Başlarında Türk-Ermeni İlişkileri: Kayseri Örneği”. Hoşgörü Toplumunda Erme- niler. Hazırlayan. M. Metin Hülagüvd, Cilt III, Kayseri.
• Kuru, Alev Çakmakoğlu. (2001). “Sinop Hızır-İlyas Zaviyesi”. Gazi Sanat Dergisi, S. 2, s. 45-52.
• Maden, Fahri. (2016). “Alevîlik-Bektaşîlik’te Hızır İnancı ve Hızır (Hıdır) İsmiyle Anılan Alevî-Bektaşî Tekke, Türbe ve Ocakları”. Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları Dergisi, S. 14, s. 119-162.
• Muşmal, Hüseyin. (2006). “Beyşehir Kenti’nde Bulunan Müesseseler ve Vakıflar”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 19, s. 231-264.
• Ocak, Ahmet Yaşar-S.Faruki. (1986). “Zaviye”. MEB İslam Ansiklopedisi, C. 13, İs- tanbul, s. 468-476.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (1998). “Hızırnâme”. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 17, İstanbul, s. 417-419.
• —. (2011). “13.-15. Yüzyıllarda Anadolu’da Türk-Hıristiyan Dinî Etkileşimler ve Aya Yorgi (Saint Georges) Kültü”. Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• —. (2012). İslam-Türk İnançlarında Hızır yahut Hızır-İlyas Kültü. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• —. (2016), Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sufilik Kalenderîler. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Ögel, Bahaeddin. (1995). Türk Mitolojisi. C. II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayın- ları.
• Öz, Mehmet. (1999). XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı. Ankara: Türk Tarih Kuru- mu Yayınları.
• Piri Reis. (1973), Kitâb-ı Bahriye. C. 1, Hazırlayan. Yavuz Senemoğlu, Ankara: Ter- cüman 1001 Temel Eser.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet.(2007). “Hızırnâme’nin Bektaşîliğine Dair Malumatı ve Hızırnâme Çerçevesinde Bektaşî Kültüründe Hızır İnancı”. 2.Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevîlik ve Bektaşîlik Bilgi Şöleni, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi, 17-18-19 Ekim, Ankara, s. 1463-1480.
• Sevin, Emine Nilüfer. (2008).“Çorum Şehri Mezar Taşları”. Basılmamış Yüksek Li- sans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Solak, İbrahim. (2004), XVI. Asırda Maraş Kazası (1526-1563). Ankara: Akçağ Ya- yınları.
• Şahin, Hanifi. (2016). “Seyyid Alizâde’nin Hızırnâme’si Bağlamında Alevî Düşün- cesinde Hızır İnancı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 80, s. 31-50.
• Taş, Yasin. (2014). “Şeriyye Sicillerine Göre Ermenilerin Urfa Kazası’ndaki Vakıf Faaliyetleri (1884-1889)”. Route Educational and Social Science Journal, Volume 1 (3).
• Türk, Hüseyin. (2010). “Nusayrîlerde Hızır İnancı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 54, s. 225-242.
• Yalçın, Alemdar- Hacı Yılmaz. (2017). Anadolu’da Bir Oymağın Kültürel Kodları Ko- reşanlılar, Ankara: Gece Yayınları.
• Yavaş, Alptekin. (2007). “Anadolu Selçuklu Köşklerinin Plan Tipleri Üzerine Tes- pitler”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 47, S. 1, s. 203-227.
• Yereli, Ahmet Burçin vd. (2015). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Ödeme Gücüne Göre Vergi Uygulamaları: 17. Yüzyılda Kadı Sicilleri Üzerine Bir İnceleme”. Niğ- de Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C. 8, S. 1, s. 209-221.
• Yıldız, Harun. (2011). “Amasya Yöresi Örneğinde Alevî/Bektaşî Kültüründe İnanç Merkezleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 4, S. 16, s. 471-480.
• Yörükân, Yusuf Ziya. (2005). Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri Şamanizim. İstan- bul: Ötüken Yayınları.