MAHMUD TÂRÂBÎ İSYANI 1238

Yıl 2017, Sayı: 84, 211 - 227, 14.12.2017

Aykut Özbayraktar

Öz

Bu makale; 1238 yılında, Orta Asya’da Buhara bölgesinde, Moğol yönetimine ve onun yerli işbirlikçilerine karşı Mahmud Târâbî isimli bir sûfî şifacının liderliğinde gelişen halk ayaklanmasını konu edinmektedir. Mahmud Târâbî İsyanı, Moğol Hükümdarı Ögedey Kağan döneminin siyasî ve sosyal hâdiselerinden biridir. Makalenin esas amacı; bu isyanı ortaya çıkaran sebepleri tespit etmek, isyanın gelişim seyrini ortaya koymak, isyanın sonuçlarını ve karakterini belirlemektir. Yöntem olarak dönemin ana kaynaklarına dayanılarak ve çağdaş çalışmalar da dikkate alınarak araştırma yapılmış, isyanın değişik yönlerden tahlil edilmesine çalışılmıştır. İsyanın siyasî, sosyal, ekonomik ve psikolojik faktörlere bağlı olarak Buhara halkının zihninde oluşan insanüstü güçlere sahip bir kurtarıcı beklentisinden ve bunalım halinden kaynaklandığı; ciddi bir hazırlık ve teşkilatlanma olmaksızın geliştiği, Moğol İstilasının Türk-İslam toplumu üzerindeki psikolojik etkilerinin bir sonucu olduğu ve mesiyanik hareketler kategorisinde değerlendirilmesi gerektiği tespit edilmiştir. Zaman açısından neredeyse aynı tarihlerde ama farklı coğrafyalarda gelişen Mahmud Târâbî İsyanı ile Babaîler İsyanı arasındaki benzerlikler ve farklılıklar incelenmiş, iki hâdise arasında doğrudan bir bağlantı olmadığı, ancak iki hareketin aynı düşünceden kaynaklandığı anlaşılmıştır

Anahtar Kelimeler

Moğol İstilası, Buhara, Ögedey Kağan dönemi, Babaîler İsyanı

MAHMUD TARABI REBELLION 1238

Öz

This article deals with an uprising against the Mongolian government and its local collaborators under the leadership of a mystic healer named Mahmud Târâbî in the Bukhara region in Central Asia in 1238. Mahmud Târâbî Rebellion is one of the political and social events of the Mongol ruler Ögedei Khan era. The main purpose of the present study is to determine the reasons that caused the revolt, the development course of the rebellion, and the results and character of the rebellion. In addition, this study tries to analyze the rebellion from different directions based on the main resources of the period and contemporary studies. According to political, social, economical and psychological factors, the rebellion is caused by the expectation of a savior with the superhuman powers formed in the mind of the Buhara people and the depression without serious preparations and organization. It has been determined that the rebellion was originated from the psychological effects of the Mongol Invasion on the Turkish-Islamic society, and it should be evaluated under the category of messianic movements. Similarities and differences between the Mahmud Târâbî Rebellion and the Babaîs Rebellion, which developed in almost at the same time but in different geographies, was investigated. It was concluded that there is no direct connection between these two events, but that both movements was originated in the same thought

Anahtar Kelimeler

Mongol Invasion, Bukhara, Ögedei Khan era, Babaî Rebellion

Kaynakça

• Avfî, Muhammed. (1903). Lübâbü’l Elbâb. C. 2. ed. Edward G. Browne. Leiden- London: E. J. Brill-Luzac & Co Yayınları.
• —. (1906). Lübâbü’l Elbâb. C. 1. ed. Edward G. Browne ve Mirza Muhammed b. Abdülvehhab Kazvinî. Leiden-London: E. J. Brill-Luzac & Co Yayınları.
• Barthold, Vasilij Viladimiroviç. (1956). Four Studies on the History of Central Asia. C. 1. ing. çev. V. Minorsky ve T. Minorsky. Leiden: E. J. Brill Yayınları.
• —. (1990). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. trk. çev. Hakkı Dursun Yıldız. Ankara: TTK Yayınları.
• Bedir, Murteza. (2014). Buhara Hukuk Okulu: Vakıf Hukuku Bağlamında X-XIII. Yüzyıl Orta Asya Hanefî Hukuku Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İSAM Yayınları.
• Cüveynî, Alaeddin Atâ Melik. (1387 hş). Târih-i Cihângüşâ-yı Cüveynî, C. 1. tsh. Muhammed b. Abdülvehhâb Kazvinî. Tahran: Hermes Yayınları.
• Gordlevskiy, V. Aleksandroviç. (2015). Küçük Asya’da Selçuklular. çev. Abdülkadir İnan. yay. haz. Timurlan Omorov. Ankara: TTK Yayınları.
• Hamedânî, Reşîdüddin Fazlullah. (1373 hş). Câmi’u’t Tevârîh, C. 1. tsh. Muhammed Ruşen ve Mustafa Musevî. Tahran: Neşri’l-Borz Yayınları.
• Hamevî, Yakut. (1988). Mu’cemu’l Buldân. C. 1. Beyrut: Darü’s Sâdır Yayınları.
• Hândmîr, Gıyaseddin. (1362 hş). Târîhu Habîbü’s Siyer fî Ahbâr-ı Efrâd-ı Beşer. C. 3. thk. Muhammed Debîr Siyâkî. Tahran: Kitâbfurûş-i Hayyâm Yayınları.
• Islam, Arshad. (2016). “The Mongol Invasions of Central Asia”, International Journal of Social Science and Humanity. 6/4: 315-319.
• İbnü’l Esir, İzzeddin. (2010). el-Kâmil fi’t Târîh. C. 10. (5. Baskı), yay. haz. Muhammed Yusuf ed-Dekkâk, Beyrut: Darü’l Kütübü’l İlmiye Yayınları.
• İbnü’l Kıftî, Cemalüddin. (2005). İhbârü’l Ulemâ’i bi-Ahbâri’l Hükemâ. nşr. İbrahim Şemseddin. Beyrut: Darü’l Kütübü’l İlmiye Yayınları.
• Kafesoğlu, İbrahim. (2000). Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221). (2. Baskı). Ankara: TTK Yayınları.
• Kureşî, Abdülkadir b. Muhammed. (2005). Cevâhirü’l Mu’diyye fi Tabakâti’l Hanefiyye. yay. Muhammed Abdullah Şerif, Beyrut: Dârü’l Kütübü’l İlmiye Yayınları.
• Kushenova, Ganizhamal. (2006). “Ögeday Kaan Devrinde Türkistan ve Maveraünnehir 1229-1241”. Yayımlanmamış yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• —. (2007). “Cengiz Han’ın İki Valisi, Mahmut Yalavaç ve Yeh-Lu Ch’u-Ts’ai: Devlet İdare Anlayışları ve Uygulamaları”, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi. 42: 229-242.
• Mirzaakhmedov, Djamaliddin. (1997). “Bukhara under the Mongols and the Temurids”. Bukhara an Oriental Gem. Taşkent: Tashkent Chief Office of Publishing and Printing Concern “Sharq” Yayınları.
• Muînü’l-fukarâ, Ahmed. (1339 hş). Târih-i Mollâzâde der Mezârât-ı Buhârâ. nşr. Ahmed Gülçin Meânî, Tahran.
• Nesevî, Muhammed. Siretu’s Sultan Celaleddin Menguberti. thk. Hafız Ahmed Hamdi, Kahire: Darü’l Fikri’l Arabî Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (2000). Babaîler İsyanı Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslam-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü. (3. Baskı). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Pritsak, Omeljan. (1981). “Âl-i Burhân”, Studies in Medieval Eurasian History. C. 1. London: Variorum Reprints.
• Semerkandî, Nizâmî Arûzî. (1909). Çehâr Makâle. tsh. Muhammed Abdülvehhab Kazvinî. Leiden: E. J. Brill Yayınları.
• Spuler, Bertold. (1957). İran Moğolları: Siyaset, İdare ve Kültür: İlhanlılar Devri 1220- 1350. çev. Cemal Köprülü. Ankara: TTK Yayınları.