KÖKLER VE DALLAR: TAHTACI ALEVİLERİNİN MENŞEİ VE TAHTACI CEMAATLERİ

Yıl 2020, Sayı: 95, 143 - 167, 12.09.2020

Sadullah Gülten

Öz

Kendilerine özgü yaşam biçimi ve dini inançlarıyla dikkat çeken Tahtacı Alevilerine olan ilgi, 19. yüzyılda başlamış olup günümüzde de bütün hızıyla devam etmektedir. Fakat Tahtacılarla ilgili çalışmaların tamamına yakını sosyolog, halk bilimci, dinler tarihçisi ve amatör araştırmacılar tarafından yapılmış, bir iki çalışma dışında tarihçiler konuya oldukça mesafeli durmuşlardır. Bu yüzden, Tahtacı tarihini aydınlatabilecek başta tahrir defterleri olmak üzere, diğer pek çok arşiv belgesi kullanılmadığı için Tahtacı tarihine dair pek çok husus henüz aydınlatılmış değildir. Tahtacılarla ilgili ilk çalışmaları yapan oryantalistlerin, onları eski Anadolu kavimlerinin kalıntıları ve korkudan zahiren Müslümanlaşmış Hristiyanlar olarak göstermelerine karşılık Baha Said, Yusuf Ziya Yörükan ve Faruk Sümer gibi yerli araştırmacılar, onlara Türk tarihinden köken arayışına girişmişlerdir. Sümer’in Tahtacıların Ağaçerilerin torunları olduğu iddiası, iki grup arasında bağlantı kurabilecek hiçbir somut bilgi olmamasına rağmen, hem araştırmacıların önemli bir kısmı hem de Tahtacılardan bazıları tarafından kabul edilmiştir. Çalışmanın ilk bölümünde tahrir defterleri ve diğer arşiv malzemesinde elde edilen ağaç işçilerinden hareketle, Tahtacıların Ağaçerilerin devamı olup olmadıklarının üzerinde durulacak ve tartışılacaktır. Ayrıca burada Tahtacı adının ortaya çıkışı ve yerleşmesi, konar-göçerlerin Selçuklular, Anadolu Beylikleri ve Osmanlılarla geliştirdikleri ilişki çerçevesinde değerlendirilecektir. İkinci bölümde ise alan araştırmaları sırasında tespit edilen Tahtacı cemaatleri üzerinde durularak, bunların birbiriyle bağlantıları, dağıldıkları sahalar ele alınacaktır. Burada ayrıca askerlikten kurtulmak isteyenlerden bazılarının İranilik iddiaları, tespit edilen belgelerden hareketle tartışılacaktır

Anahtar Kelimeler

Alevilik, Tahtacılar, Ağaçeriler, İran, Battal Kâhya

Roots and Branches: The Origins of Tahtacı Alawis and Tahtacı Communities

Öz

The interest of Tahtacı Alawis, who attracted attention with their unique lifestyle and religious beliefs, started in the 19th century and the same interest continues today. However, almost all the work about the Tahtacıs was done by sociologists, folklorists, historians of religions and amateur researchers, except for a couple of studies, historians have remained quite distant to this subject. Therefore, many issues regarding Tahtacı’s history have not been clarified since many archive documents, especially tahrir registers Ottoman tax registers that could illuminate history of Tahtacı, were not used. Despite the fact that the orientalists, who made the first studies about the Tahtacıs, described them as the remains of the ancient Anatolian tribes and seemingly Islamization of Christians, domestic researchers such as Baha Said, Yusuf Ziya Yörükan and Faruk Sümer have embarked on search to their origins in Turkish history. Sumer’s theory that the Tahtacıs were descendants of the Ağaçeris was accepted by both an essential part of the researchers and some of the Tahtacıs, although there was no perceptible information which could be linked between the two groups. In the first part of the study, based on the data obtained about the woodworkers’ groups mentioned in tahrir registers and other archive material, it will be emphasized and discussed whether the Tahtacıs are the continuation of the Ağaçeris. Also, the emergence and settlement of the name Tahtacı will be evaluated within the framework of the relationship developed by the nomads with the Seljuks, Anatolian Principalities and the Ottomans. In the second part, the Tahtacı communities determined during the field research will be emphasized, their connections with each other and the areas where they are dispersed will be discussed. In this study, the Iranian claims of some of those who want to get rid of military service will be discussed on the basis of the documents.

Anahtar Kelimeler

Alawism, Tahtacıs, Ağaçeris, Iran, Battal Kāhya

Kaynakça

• 1. Tahrir Defterleri (TD): 49, 69, 87, 148, 165, 176, 229, 254, 272, 450, 633.
• 2. Maliyeden Müdevver Defterler (MAD): 262.
• 3. Mühimme Defterleri (MD): 12.
• 4. Diğer Fonlar: A. MKT. MHM. 271/30, A. MKT. MHM. 472/52; C. ML. 569/23282; C. ML. 674/27609; DH. EUM. 2. Şb. 58/8; DH. MKT. 1222/1; DH. MKT. 2066/76; DH. MKT. 2520/31; DH. ŞFR. 588/37; DH. ŞFR. 87/350; SD. 1759/26; SD. 2761/16; SD. 609/40.
• 1. Tahrir Defterleri (TD): 51, 107, 110, 125, 134, 143.
• 19. Yüzyılda Alman Şarkiyatçıların Bektaşilik Serüveni. (2017). Çeviren ve Yayına Hazırlayan: İlhami Yazgan, Ankara: La Kitap Yayınları.
• Asan, Veli. (2005). “Tahtacı Kimliği ve Tahtacı İnanç Merkezleri”, Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu I, Isparta: SDÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, ss. 203-215.
• Aslan, Hasan-Kemalettin Koç. (2017). “Ağaçeri Türkmenlerinin Selçuklu Döneminde Maraş ve Çevresindeki Faaliyetleri”, Uluslararası Selçuklu Döneminde Maraş Sempozyumu Bildirileri, Cilt III, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Belediyesi Yayınları, ss. 158-175.
• Baha Said. (2018). “Anadolu’da Alevi Zümreleri, Tahtacı, Çetmi, Hardal Türkmenleri Yahut Yanbatır Zümresi,” Alevilik Bektaşilik Türk Yurdu Yazıları, Ed. E. Aksoy, Ankara: Türk Yurdu Yayınları.
• Belen, Gülay. (2017). Osmanlı Döneminde Tire, İzmir: Tire Belediyesi Kültür Yayınları.
• Biçen, Hasan Yüksel. (2005). İnanışları ve Gelenekleriyle Tahtacılar, Ankara: Tekağaç Yayınları.
• Birdoğan, Nejat. (1995). “Tahtacıların Dünü”, 1. Akdeniz Yöresi Türk Toplulukları Sosyo-Kültürel Yapısı (Tahtacılar) Sempozyum Bildirileri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Bostan, İdris. (2003). Osmanlı Bahriye Teşkilâtı: XVII. Yüzyılda Tersâne-i Âmire, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Chane, Claude. (2008). Osmanlılardan Önce Anadolu, Çeviren. E. Üyepazarcı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Coşkun, Nilgün Ç. (2013). “Tahtacılar ve Tahtacı Ocaklarına Bağlı Oymaklarının Yerleşim Alanları” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Sayı 68, ss. 33-54.
• Çağatay, Nejat. (1979). “Tahtacılar”, MEB İslam Ansiklopedisi, Cilt 11, İstanbul.
• Çakmak, Yalçın. (2019). Sultan’ın Kızılbaşları II. Abdülhamid Dönemi Alevi Algısı ve Siyaseti, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Daşdemir, İsmet-Seyda Kanburoğlu. (2009). “Devlet Orman İşletmelerinde Odun Hammaddesi Üretiminde Tahtacıların Rolü”, II. Ormancılıkta Sosyo-Ekonomik Sorunlar Kongresi, Isparta, ss. 196-205.
• Emecen, Feridun. (2012). “Umur Bey”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 42, İstanbul. Engin, İsmail. (1998). Tahtacılar, Tahtacı Kimliğine ve Demografisine Giriş, İstanbul: Ant Yayınları.
• ——. (1999). “Tahtacı Tarihine Dair”, XIII. Türk Tarihi Kongresi, III. Cilt- I. Kısım, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ——. (2009). “Tahtacılar ve Tahtacı Alevîliği”, Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü, Ed. A. Yaşar Ocak, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Eröz, Mehmet. (2014). Türkiye’de Alevîlik Bektâşîlik, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Gencer, Ali İhsan. (2001). Bahriye’de Yapılan Islahât hareketleri ve Bahriye Nezâreti’nin Kuruluşu (1789-1867), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Gülten, Sadullah. (2010). “XVI. Yüzyılda Kütahya Sancağı’nda Yörükler”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 28, ss. 171-194.
• ——. (2016). Atayurttan Anayurda Yörükler, Ankara: Gece Kitaplığı.
• ——. (2019). “Yörük Adına Dair Bazı Düşünceler Yahut Yörük Ne İdi”, Orta Asya’dan Anadolu’ya Yörükler, Ed. İ. Şahin, Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, 123-133.
• Hamid Sadi. (2018). “Tahtacılar”, Alevilik Bektaşilik Türk Yurdu Yazıları, Ed. E. Aksoy, Ankara: Türk Yurdu Yayınları.
• Karaca, Behset. (2009). XV. ve XVI. Yüzyıllarda Manavgat Kazası, Isparta: Fakülte Kitapevi.
• ——. (2018). “XVI. Asırda Antalya Tersanesi ve Burada Gemi Yapımı”, Antalya Kitabı Selçukludan Cumhuriyet’e Sosyal Bilimlerde Antalya 1, Ed. B. Koçakoğlu vd, Antalya, 77-94.
• Karadeniz, Hasan Basri. (2005). Atçeken Oymakları (1500-1642), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kayseri.
• Karakulak, Mesut. (2020), Türkistan’da Efendiler ve Köleler, İstanbul: Kronik Yayınları.
• Kehl-Bodrogi, Kirisztina. (1995). “Tahtacı Geleneklerinin İslam Dışı Öğeler”, 1. Akdeniz Yöresi Türk Toplulukları Sosyo-Kültürel Yapısı (Tahtacılar) Sempozyum Bildirileri, Ankara Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ——. (2017). Kızılbaşlar/Aleviler, Çeviren. O. Değirmenci- B. E. Aybudak, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Ocak, A. Yaşar. (2016). Babaî İsyanı, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Orman Atlası. (2013). Ankara: Orman ve Su İşleri Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Sarı, Arif. (2018). XVI. Yüzyılda Dulkadirli Türkmenleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sarısır, Serdar. (2012). Niyazi Bey ve Adana Bölgesi Tahtacıları, Konya: Kömen Yayınları.
• Selçuk, Ali. (2008). Ağaçeri Türkmenleri Tahtacılar, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Serbestoğlu, İbrahim. (2014). Osmanlı Kimdir? Osmanlı Devleti’nde Tabiiyet Sorunu, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Seyirci, Musa. (2007). Batı Akdeniz Bölgesinde Tahtacılar, İstanbul: Derin Yayınları.
• Süleyman Fikri. (2018). “Teke Vilâyeti’nde Tahtacılar”, Alevilik Bektaşilik Türk Yurdu Yazıları, , Ed. E. Aksoy, Ankara: Türk Yurdu Yayınları.
• Sümer, Faruk. (1962). “Ağaç-Eriler”, Belleten, Cilt XXVI, Sayı 103.
• ——. (1988). “Ağaçeriler”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 1, İstanbul.
• ——. (2010). “Tahtacılar”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 39, İstanbul.
• ——. (2016). “Menemencioğulları”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt Ek-2, İstanbul
• Şahin, İlhan. (2016). “Üsküdar ve Türkmenler”, IV. Uluslararası Osmanlı Sempozyumu, İstanbul.
• Telci, Cahit. (2015). “Aydın Sancağının En Erken Tarihli Defteri: Halil Beğ Defteri’nin Parçası”, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, Sayı I/1., ss. 139-175.
• ——. (2016). “Cemaat-i Tahtacıyan: Aydın Sancağında Vergiden Muaf Tahtacı Topluluğu (XV-XVI. Yüzyıllar)” Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, Sayı 13, ss. 5-34.
• Turan, Osman. (1998). Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
• Ülkütaşır, M. Şakir. (1968). “Tahtacılar”, Türk Kültürü Dergisi, Sayı 71.
• Ünal, M. Ali. (2006). “XVI. Yüzyılda Sinop Tersanesi İçin Canik Sancağı’ndan Malzeme Temini”, Geçmişten Geleceğe Samsun, Cilt I, Ed. Cevdet Yılmaz, Samsun, ss. 231-252.
• ——. (2008). Osmanlı Devrinde Sinop, Isparta: Fakülte Kitapevi.
• Özlü, Zeynel. (2015). 19. Yüzyılda Bir Batı Karadeniz Kenti Gümüşâbâd/Gümüşova, İstanbul: Fırat Basım.
• Yılmaz, Abdurrahman. (1948). Tahtacılarda Gelenekler, Ankara: Ulus Basımevi.
• Yörükân, Yusuf Ziya. (2002). Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar, Eklerle Yayıma Hazırlayan: Turhan Yörükân, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.