Zâkirin Bir Dünya Derdi: Âşıklık ve Kısas

Yıl 2021, Sayı: 99, 405 - 414, 06.09.2021

M. Emir İlhan

Öz

Bu çalışmada Şanlıurfa Kısas beldesinin zâkirlik-âşıklık geleneğinin sekülerleşme ve kültür ekonomisi bağlamında zâkirlikten âşıklığa geçirdiği yapısal dönüşüm çözümlenmeye çalışılmıştır. Kültür ekonomisinin bir sebebi ve sonucu olarak türkü icrasının 1960’lı yıllardan sonra kentlerde kazandığı önem ve âşıklık geleneğinin de yaşadığı dönüşüm, Alevi ve Bektaşi kültürünün ve geleneğinin temel taşlarından biri olan saz ve söz icralarının da mahiyetine doğrudan olmasa da temsiline büyük etki etmiştir. Urfa’da sadece bir belde nüfusu kadar olan Bektaşiler, toplumsal ve kültürel tecrit olmasa da var olan yalıtıma ayak uydurmuşlardır. Bir anlamıyla hem “tapınak dışı” hem de “cemaat dışı” olsalar da 1970 ve 1980’li yıllardan sonra artan köyden göçün ve Türkiye’nin yaşamış olduğu sosyal ve kültürel dönüşümün bir sonucu olarak “dışa açılmış” ve “dışa dönük” kültürel ritüeller inşa etmişlerdir. Kısas ve bir anlamda Akpınar örneği üzerinden değerlendirilecek olursa sadece kendi elleriyle değil kültür araştırmacılığı faaliyetleriyle de bu inşa faaliyetine hizmet edilmiştir. Bu anlamda çalışmada sekülerleşmenin ve kültür ekonomisinin imkânlarının araçsallaştırıldığı iddiası yer almaktadır. Özellikle bir dünyevileşme biçimi olarak, sekülerleşmenin bir evrenselleşme modeli olarak ikame edildiği; bunun da zâkirlikten âşıklığa geçiş olarak tasavvur edildiği ve tasarlandığı ifade edilecektir. Diğer yandan edebi nitelik bakımından Kısas’ın, Urfa yöresindeki türkülerin hâkim özelliklerinden farklı olarak başka özelliklere haiz olmasını, Kısas’ın âşık tarzı kültür ve geleneği ve/veya özelliklerini taşıdığı ancak âşık tarzı kültürü ve geleneğini kendine sonradan yakıştırdığı, temayüz ettirdiği ortaya konulacaktır. Bunun da zâkirlikten âşıklığa geçişte zorunlu bir seçenek olduğu ifade edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Zâkirlik, Âşıklık, Sekülerlik, Kültür Ekonomisi, Dini Hüviyet, Sanatçı Kişilik

Zhakir’s Sorrow: Minstrelsy and Kısas

Öz

In this study, the structural transformation of the Kısas’s Zhakir Alawi religious minstrel – Ashik minstrel tradition in context of secularization and cultural economy is analyzed. As a cause and consequence of the cultural economy, the performance of folk songs has gained great importance in cities after the 1960s in Turkey. In addition, if the transformation of the Ashik tradition is added, this has had a great impact on the representation although not directly in their nature of the instrumental and vocal performances, which are one of the cornerstones of Alawi-Bektashi culture and tradition. The Bektashis, who have only one town population in Urfa, have adapted to the existing isolation, although there is no social and cultural interdiction. Even if they are “profan” and “heterodox” in a sense, they have built “outwardly open” and “extroverted” cultural rituals because of the increasing rural migration after the 1970s and the social and cultural transformation experienced by Turkey. If it is avaluated through the example of Kısas and in a sense Akpınar , this construction activity has been served not only by their own hands but also with cultural research activities. In this sense, it is claimed that the opportunities of secularization and cultural economy are instrumentalized. As a form of worldly, secularization is substituted as a model of universalization; it will be stated that this is conceived and designed as a transition from Zhakir to Ashik. On the other hand, in terms of literary quality, it will be revealed that Kısas has other characteristics, unlike the dominant characteristics of the folk songs in Urfa region, that Kısas has the tradition and/or features of Ashik style literary, but that it later ascribes the Ashik style culture and tradition to itself later. It will be stated that this is a inevitable option in the transition from Zhakir to Ashik.

Anahtar Kelimeler

Zhakir, Ashik, Secularism, Cultural Economy, Religious Character, Artisan Personality

Kaynakça

• Akın, Bülent. (2016). “Alevi İnanç Sisteminde Zâkirlik Geleneği”, Zâkirlik Geleneği- nin Değişen Yaratım ve İcra Ortamı: Zâkirlikten Âşıklığa Âşık Niyazi. Ankara: Barış Kitap, 15-25.
• Aran, İzzet. (Haz.). (2014). Urfa’da Bir Kültür Deryası: Kısas. İskenderun: Color Ofset Matbaacılık.
• Artun, Erman. (2011). Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı: Edebiyat Tarihi/Metinler. Adana: Karahan Kitabevi.
• Atılgan, Halil. (1992). Kısaslı Âşıklar. Şanlıurfa: Özdal Bas.Yay.
• Atılgan, Halil ve Mehmet Acet. (2001). Harran’da Bir Türkmen Köyü: Kısas –Tar- ihçe, Kültür, Saz-Söz Ustaları, Âşıklar, Deyişleri, Türküleri. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Eliade, Mircea. (2003). Dinler Tarihine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Erdem, Cem. (2010). “Alevilik Geleneğinde Bir Aşık: Dertli Divani”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 56, 211-226.
• Ertit, Volkan. (2019). Sekülerleşme Teorisi. Ankara: Liberte Yayınları.
• Günay, Umay. (2011). Türkiye’de Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• İlhan, M.Emir. (2019a). “Kul Halil / Berdâri, İbrahim Halil Elveren”. Erişim Tarihi: 23. 03. 2021. [http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kul-halil-berdari-ibrahim- halil]
• -. (2019b). “Meftunî, Mehmet Bakındı”. Erişim Tarihi: 23. 03. 2021. [http://teis.yes- evi.edu.tr/madde-detay/meftuni-mehmet-bakindi]
• -. (2019c). “Fedai, Cuma Aran”. Erişim Tarihi: 28. 03. 2021. [http://teis.yesevi.edu. tr/madde-detay/fedai-cuma-aran]
• -. (2019d). “Aşirî, Aşir Kayabaşı”. Erişim Tarihi: 11. 04. 2021. [http://teis.yesevi.edu. tr/madde-detay/asiri-asir-kayabasi]
• Kaya, Doğan. (1994). Sivas’ta Âşıklık Geleneği ve Âşık Ruhsatî. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Kolektif (2007). Kısas Deyişleri-Manileri. İstanbul: Cem Vakfı.
• Komisyon. (2007). “Şanlıurfa – Kısas Kültürel Mirası Koruma ve Geliştirme”. Gün- eydoğu Anadolu’da Kültürel Mirasın Korunması ve Turizmin Geliştirilmesi - Gap Bölgesi’nde Kültürel Mirası Geliştirme Programı. Ankara: Lokomotiv – Duman Ofset, 68-69.
• Kürkçüoğlu, S. Sabri ve Abuzer Akbıyık. (2011). Şanlıurfalı Saz ve Söz Ustası: Kısaslı Âşık Sefâî -Mehmet Acet / Hayatı, Sanatı, Şiirleri, Deyişleri. Ankara: Şurkav Yayınları..
• Kürkçüoğlu, Süleyman Sabri. (2020). “Alevi-Bektaşi Kültürünün Deryası Kısas ve Yaşayan Bir Usta: Âşık Sefâî”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 96, 459-490.
• Melikoff, Iréne. (2015). “Bektaşî-Alevî Senkretizmini Meydana Getiren Öğeler Üzer- ine Araştırmalar”. Uyur İdik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. Çev. Turan Alptekin. İstanbul: Demos Yayınları. 109-128.
• Özarslan, Metin. (2001). Erzurum Âşıklık Geleneği. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Özbek, Mehmet. (1992). “Urfa’da Gözden Uzak Bir Alevi Köyü ve Halk Musikisi”. IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi C.III, 165-175.
• Özdemir, Ulaş. (2017). Senden Gayrı Âşık mı Yoktur: 20. Yüzyıl Âşık Portreleri. İs- tanbul: Kolektif Kitap.
• Segal, J.B. (2001). Edessa: The Blessed City. New Jersey: Gorgias Press.
• Sezgin, Fatma (1998). “Günümüzde Şanlıurfa Kısas Köyü Âşıklık Geleneği ve Kısaslı Âşıklar”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
• Sezgin Türkkol, Fatma. (2007). Kısas Masalları. İstanbul: Cem Vakfı.
• Soyyer, A. Yılmaz (1992). “Şanlıurfa’nın Kısas Beldesi’nde Bir Toplumsal ve Kültürel Yapı Çözümlemesi”. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi So- syal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Ulubey, Fatma, vd. (2007). Kısas’ta Kadın Olmak. İstanbul: Cem Vakfı.
• Ulubey, Fatma (haz.). (2007). Bir Şehir-Bir Belde Kısas. İstanbul: Cem Vakfı.
• Urfalı Mateos ve Papaz Grigor. (2019). Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162). Çev. Hrant D. Andreasyan, Not. Edouard Dulaurer (Çev. Halil Yinanç). Ankara Türk Tarih Kurumu.