HAZIM AGÂH EFENDİ VE OSMANLI DEVLETİ HÂKİMİYETİ SON DÖNEMİ IRAK’INDA BEKTAŞİ TEKKELERİNİ ANLATTIĞI MEKTUBU

Yıl 2020, Sayı: 96, 263 - 318, 17.12.2020

Ahmet Taşğın , Nurhan Aydin Abdulkadir Yeler

Öz

Bu çalışma, Irak’taki Bektaşi tekkelerini, Bağdat ve çevresinde memuriyetle bulunun Kozan Sancağı Kars-ı Zülkadiriyeli yani Kadirlili Hazım Agâh Efendi’nin, Irak Bektaşi tekkelerini anlatan mektubu etrafında ele aldı. Hazım Agâh Efendi’nin mektubu, Ahmed Rıfkı tarafından 1910 yılında yayınlanan Bektaşi Sırrı isimli eserin ikinci cildinde yer almaktadır. Hazım Agâh Efendi ve mektubu hakkında verilen bilgi ile mektup da yer alan bilgiler, çeşitli kaynaklarla genişletilip detaylandırıldı. Hazım Agâh Efendi mektubunda, Irak veya Bağdat merkez ve çevresinde Kazımiye, Necef, Kerbela gibi atebât merkezlerindeki tekkeler, derviş ve babaları hakkında gözlem ve görüşlerini paylaşmaktadır. Yirmi yıl civarında bir süre Bağdat ve çevresinde kalan Hazım Agâh Efendi, tekkelerin kapalı hali ve Osmanlı idarecilerin tekkelere bakışları, tekkelerin Halidi Nakşilerce ele geçirilmesi gibi konulara yer vermektedir. Bunların yanında Kacar hanları tarafından Bektaşi tekke ve babalarına verilen desteği ve gücünü kaybeden Osmanlı idaresiyle birlikte Nakşi ve Şiilerin baskılarını da aktarmaktadır. Hazım Agâh Efendi, Bağdat, Necef, Kerbela tekkelerinde bulunan derviş ve babaları hakkında bilgi verirken özellikle Hüseyin Mazlum Baba’ya geniş yer ayırmaktadır. Hatta makalesinde onunla çekildiği fotoğrafına da yer vermiştir. Hüseyin Mazlum Baba, Ali Turabi Dedebaba tarafından baba tayin edilmiş. Irak’a ulaştığında ilk olarak Necef’te hizmete başlamış ve ardından da Bağdat’a gelmiştir. Bağdat’ta kaldığı süre içerisinde hemen bütün tekkelerin gelirlerini artırılmasına ve yeniden canlandırılmasına büyük katkı sunmuştur. Özellikle Hüseyin Mazlum Baba, Gürgür Baba tekkesini tamir ve ihya etmiş, vakıf gelirlerini artırmış, Mobilyacılar Çarşısındaki vakıf dükkânların sayısını artırmış ve yerlerini de genişletmiştir. Irak’taki Bektaşi tekkeleri de II. Mahmut döneminde Bektaşi tekkelerinin kapatılıp tekkede bulunanların takibata uğramasıyla çok zor zamanlar geçirmiştir. Ardından büyük bir kısmı ya kapanmış ya da tahribata uğramıştır. Bu dönemde meydana gelen köklü değişim Irak Bektaşi tekkelerinin bütün faaliyetlerini giderek zayıflatmıştır. Nihayetinde Osmanlı Devleti’nin dağılmasının ardından Bektaşi tekke ve dervişleri tamamen ortadan kalkmıştır. Hazım Agâh Efendi’nin Irak Bektaşi tekkeleri hakkında ayrıntılı bilgi veren önemli kaynaklardan birisidir. Maalesef hem kendisi hem de mektubu yeterince değerlendirilmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Irak, Bağdat, Necef, Kerbela, Bektaşi, Hazım Agâh, Kadirli, Kozan

Hazım Agâh Efendi And his Letter in Iraq about his Impressions of the Bektashi Tekkes in the Last Period of the Ottoman Empire

Öz

This study deals with the Bektashi tekkes in Iraq around the letter of Hazim Agâh Efendi from Kars-ı Zülkadiriyeli, in other word Kadirlili, who was employed in Baghdad and its surroundings, describing these dervish lodges. Hazim Agâh Efendi’s letter is included in the second volume of the ‘’Bektaşi Sırrı’’ published by Ahmed Rifki in 1910. In his letter, Hazım Agâh Efendi shares his observations and views about tekkes, Dervishes and ‘’Baba’’ in cities around Baghdad - or Iraq and Bagdhad- such as Kazımiye, Najaf and Karbala. In his letter, Hazım Agâh Efendi, who stayed in and around Baghdad for about twenty years, includes topics such as the closure of the dervish lodges, the view of the Ottoman rulers to the dervish lodges and the seizure of the tekkes by ‘Naqshbandis’’. In addition to these, he conveys the support given to the Bektashi tekke and ‘’Baba’’ by the Kacar khans and the pressure of the Naqshbandi and Shiites together with the Ottoman administration that lost its power. While Hazım Agâh Efendi gives information about the Dervishes and ‘’Baba s ’’ in Baghdad, Najaf and Kerbela tekkes, he especially devotes a large place to Hüseyin Mazlum Baba. He even included a photo of him in his article. Hüseyin Mazlum Baba was appointed as ‘’Baba’’ by Ali Turabi Dedebaba. As soon as he reached Iraq, he first started his service in Najaf and then came to Baghdad. During his time in Baghdad, he made a great contribution to increasing the income of almost all tekkes and reviving the tekkes. Hüseyin Mazlum Baba especially repaired and revived the Gürgür Baba tekke, increased the foundation income of this lodge, increased the number of foundation shops in the Furniture Dealers Market Mobilyacılar Çarşısı and expanded their places. During the Mahmut II period, the Bektashi lodges in Iraq had a very difficult time due to the closure of the Bektashi lodges and the prosecution of those who were in the tekke. Later, most of the tekkes were either closed or destroyed. The radical changes that took place during this period gradually reduced all activities of Iraqi Bektashi Lodge. Ultimately, after the collapse of the Ottoman Empire, the Bektashi tekke and its dervishes completely disappeared. Hazım Agâh Efendi is one of the important sources providing detailed information about the Iraqi Bektashi tekkes. Unfortunately, both he and his letter were not sufficiently evaluated.

Anahtar Kelimeler

Iraq, Baghdad, Najaf, Karbala, Bektashi, Hazım Agâh, Kadirli, Kozan

Kaynakça

• EV. MKT. CHT.-00407.00167
• EV.d Defter No: 16900
• EV. MKT-03142.00112 C_EV_00566_28584_001_001
• VGMA, Hülasa D., nr. 888, Sıra nr. 1096
• VGMA, D., nr. 166, Sıra nr. 933
• BOA, C.EV, 566 / 28584
• BOA, CEV, 543 / 27435
• VGMA, Defter nr.166, Sıra nr. 597
• BOA. Cevdet Evkafı, 51-2522
• Ahmed Refik (1328). Bektaşi Sırrı, Cilt 2, Dersaadet: Karabet Matbaası.
• Akalın, Şehabeddin (1953). “Mehmet Namık Paşa”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 7, 127-145.
• Ali Bey (1314). Seyahat Jurnali İstanbul’dan Bağdat’a ve Hindistan’a, İstanbul: Rauf Bey Kütüphanesi Sahibi.
• Âli Yâsin, Semahatü eş-Şeyh Muhammed Hasan (2014/1435). Tarihü’l-Meşhedi’lKazimiyye, Bağdat: Daru’l-Küfeyl li’t-tabaati ve’n-Neşri ve’t-Tevzi.
• Arnavutluk Devlet Arşivleri Osmanlı Yazmalar Katalogu (2001). Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
• Azzavi, Abbas (2004). Mevsuatü Tarihi’l-Irak Beyne İhtilaleyn, Cilt 1- 8, Bağdat: edDaru’l-Arabiyyeti’l-Mevsuati.
• Bayatlı, Necdet Yaşar (2008). “Kerkük Dakuk’da Bir Bektaşi Tekkesi: Dede Cafer Tekkesi ve Ritüelleri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 47, 137-155.
• Bayatlı, Nilüfer (2005). “Osmanlı Döneminde Bağdat Valileri (1534-1917), Türk Dünyası Araştırmaları 158, 189-202.
• Beydili, Kemal (2013). “Genç Osmanlılar Cemiyeti”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 43, 430-433.
• Ceylan, Ebubekir (2009). “Namık Paşa’nın Bağdat Valilikleri”, Toplumsal Tarih Dergisi 186, 60-68.
• Derraci, Hamid Muhammed Hasan (2001). Er-Rabtu ve’t-tekaya’l-Bağdadiyye fi’lahdi’l-Osmani (941-1336/1534-1917): Tahtituha ve İmaretuha, Bağdat: Darü’ş-Şuuni’s-Sekafiyyeti’l-Amme.
• Doğan, Esra (2010). “Kacarlar Dönemi İran Hac Seyahatnamelerinde Kerbela Hadisesi ve Hz. Hüseyin’in Kerbela Yolu”, Çeşitli Yönleriyle Kerbela, Cilt 1, Editör Alim Yıldız, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 213-248.
• --------- (2011). “Hacı Bektaş Veli’nin Velayetnamesine Göre Horasan’dan Rum’a İzlediği Yol”, Alevilik Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 4, 58-82.
• Erdekani, Hüseyin Mahbubi (1374). Çihil Sal-ı Tarih-i İran (Talîkat ber el-Measir ve’l-Âsar der Ahval-ı Rical-ı Devre-yü Derbar-ı Nasıri), Cilt I, Be-Kuşiş-i İrec Afşar, Tahran: İntişarat-ı Esatir.
• Evliya Çelebi b. Dervis Mehmed Zıllî (2001). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Cilt IV, Hazırlayanlar Dağlı-Kahraman, İstanbul.
• Gölpınarlı, Abdülbaki (2005). Vilâyet-Nâme Manakıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş Velî, İstanbul: İnkilâp Kitabevi Yayınları.
• Gümüşoğlu, H. Dursun (2018). “Bektaşilik Aleyhine Söylenenlere Ahmet Rıfkı’nın Cevapları”, IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu, 581-605.
• Gündoğdu, Cengiz (2012). “Hacı Bektaş Veli Dergâhı Postnişini Hacı Ali Türabi Dedebaba ve İcazetnamesi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 64, 147-168.
• Güzel, Abdurrahman (1999). Kaygusuz Abdal (Alâeddin Gaybî) Menâkıbnâmesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İlhan, Avni (1991). “Atebât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 4, ss. 49-50.
• Karakaya-Stump, Ayfer (2007). “Irak’taki Bektaşi Tekkeleri”, Belleten, Cilt 71, Sayı 261, 689-720.
• Karal, Enver Ziya (1942). Mehmed Namık Paşa’nın Hal Tercümesi, Tarih Vesikaları Dergisi 9, 220-227.
• Kavak, Abdulcebbar (2015). “Kaçar Hanedanı Döneminde (1795-1925) İran’da İrşad Faaliyeti Yürüten Nakşbendî-Hâlidî Şeyhleri”, 12, 77-102.
• -------- (2019). “Türkmenler ve Kürtler Arasında Bektâşî Geleneği ve Başlıca Temsilcileri: Irak Örneği”, Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2, 261- 277.
• Kaya, Doğan (2016). “Ali Rıza Öge’nin Bektaşî Şairleri Antolojisi’nde Yer Alan Şairleri”, Alevilik Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 12, 211-297.
• Kaygusuz, Bezmi Nusret (2002). Bir Roman Gibi, 2. Baskı, İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Kilani, es-Seyyid Miad Şerefüddin (2014). Tarihu Tekaya Bağdad ve’l-Meşihati’lSufiyyeti fi’l-ahdi’l-Osmani, Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye.
• -------- (2015). Medarisu Bağdadi’l-Kadime 941-1336 H / 1534-1917 M, Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiye.
• Maden, Fahri (2010). Bektaşî Tekkelerinin Kapatılması 1826) ve Bektaşîliğin Yasaklı Yılları, (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Danışman Doç. Dr. Tufan Gündüz), Ankara.
• Mousa, Matti (1987). Extremist Shiites The Ghulat Sect, New York: Syracuse University Pres.
• Müderrisi, Abdulkerim Muhammed (1983 M/ 1403 H). Ulemauna Fi Hidmeti el-İlmi ve ed-Din, Neşreden Muhammed Ali El-Karadaği, et-Tabatu el-Ula.
• Münşi Bağdadi, Es-Seyyid Muhammed İbni Es-Seyyid Ahmed el-Hüseyni (1948).
• Rihletü El-Münşi El-Bağdadi, Farsça’dan Çeviren Abbas El-Azzavi elMehami, Bağdad: Şirketü’t-Ticareti ve’t-Tabaati’l-Mahdudeti
• Niebuhrs, Carsten (1778). Reisebeschreibung nach Arabien und andern umliegenden Ländern, Band 2, Kopenhagen. Hamburg.
• Noyan, Bedri (2002). Bütün Yönleriyle Bektaşilik ve Alevilik, Cilt 5, İstanbul: Ardıç Yayınları.
• Rauf, İmad Abdusselam (2012). Dirasetü Vesaikyye Fi Tarihi El-Kürdi El-Hadi ve Hazaratihim, Erbil: Daru ez-Zeman.
• Ravi, Es-Seyyid Muhammed Said (2006). Hayru’z-Zad Fi Tarihi Mesacid ve Cevamii
• Bağdad, Tahkik Doktor İmad Abdusselam Rauf, Bağdat: Merkezi el Buhusi ve ed-Diraseti el-İslamiyye. .
• Salih, Muhammed (1933). Lubbu’l-Elbab, Cilt 1, Bağdat: Matbaatü’l-Maarif.
• Samarrai, Yunus eş-Şeyh İbrahim (1982). Tarihu Ulemai Bağdad fi’l-Karni’l-Rabii Aşri’l-Hicri, Bağdat: Matbaatu Vezareti’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-Diniyye.
• Sarraf Ahmed Hamid (1954). Eş-Şebek min Firaki’l-Gulati fi’l-Irak, Bağdat: Matbaatü’l-Maarif.
• Saydam, Abdullah (2006). “Nâmık Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 32, 379-380.
• Sıddıki, Mustafa (2010). Er-Rıhletü el-Irakıyye, Tahkik ve Talik: es-Seyyid Miad Şerefüddin el-Kîlanî, Beyrut: Daru el-Kütübü el-İlmiyye.
• Suad, Ali (1332). Seyahatlerim, Dersaadet: Kanaat Matbaası.
• Suveyrekî, Muhammed Ali (2006). Muʿcemü Aʿlâmi’l-Kürd, Süleymaniye: Messesetü Jin.
• Şeybi, Kamil Mustafa (1967). Et-Tarikatü’l-Safeviye ve Revasibiha fi’l-Irakı’lMuasır, Badad. Mektebet’l-Nuhza.
• Şiva Ruhani, Baba Merduh (1382). Tarihi Meşahiri Kürd Urefa, Ulema, Üdeba, Şuara, İkinci Cilt, Tahran: İntişaratı Seda vu Sima.
• Taşğın, Ahmet – Sultanmurat Abzhalov – Bakhytzhan Saparov (2020). “Muhibb-i Ehlibeytten Kozan Sancağı Mülhakatından Kars-ı Zülkadiriyeli [Kadirlili] Müftizade Hazım Agâh Efendi”, Sbard 34, 15-34.
• ——. (2009). “Hacı Bektaş’ın Rum’a Gelişi: Seyahati ve Rum Erenleriyle Karşılaşması”, Doğumunun 800. Yılında Hacı Bektaş Veli Sempozyumu, Yayına Hazırlayan: Filiz Kılıç, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, ss. 1-9.
• ——. (2012). Irak’ta Mezhep Çatışmaları Arasında Aleviler ve Bektaşiler, İstanbul: Önsöz Yayıncılık.
• Yiner Abdunnasır (2007). “Receb Paşa, Müşir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 34, s. 508.
• Yirminci Asırda Zekâ (1328). “Nafi Babaya Aid”, Sayı 14, ss. 245-246.
• Yüksel, Müfid (2002). Bektaşîlik ve Mehmed Ali Hilmî Dedebaba, İstanbul: Bakış Yayınları.
• Zeki Bey, Mehmet Emin (1945). Meşahiru’l-Kurdi ve Kurdistan, Cild I-II, Bağdat: Matbaatu’t-Tefeyyüzü’l-Ehliyye.